Έλλειψη βιταμίνης D: Πού οφείλεται και τι προκαλεί;

Έλλειψη βιταμίνης D: Πού οφείλεται;

Πολλοί Έλληνες έχουν έλλειψη βιταμίνης D και είναι αναγκασμένοι να λαμβάνουν συμπληρώματα, παρότι ζούμε σε μια χώρα με αυξημένη ηλιοφάνεια. Πού οφείλονται όμως τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D που βρίσκονται σε τυχαίο έλεγχο στις εργαστηριακές εξετάσεις του αίματος;

Η βιταμίνη D3 σχηματίζεται στο δέρμα μέσω χημικής αντιδράσεως με την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Συγκεκριμένα ένα στεροειδές που ανευρίσκεται στο δέρμα και ονομάζεται 7-δεϋδροχοληστερόλη διασπάται από την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου σχηματίζοντας την βιταμίνη D3. Η ποσότητα της βιταμίνης D3 που απορροφάται ποικίλει από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Τα αίτια που προκαλούν μείωση της έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου και συνεπώς μειωμένη απορρόφηση της βιταμίνης D είναι τα εξής:

1. Χρήση αντιηλιακού – προϊόντων αντιγήρανσης δέρματος: Μειώνει την απορρόφηση της βιταμίνης D πάνω από 90%. Οι περισσότερες από τις ενυδατικές κρέμες αλλά και το make-up έχουν στα συστατικά τους και αντιηλιακά τα οποία πιθανόν να μην διαφημίζονται ή προβάλλονται στην συσκευασία των προϊόντων και να μην γίνεται αντιληπτό από τους καταναλωτές.
2. Ρούχα-καπέλα: Χρήση ρουχισμού που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του δέρματος
3. Μειωμένη παραμονή σε εξωτερικούς χώρους κατά την διάρκεια της ηλιοφάνειας
4. Παράθυρα: Τα παράθυρα στο σπίτι ή το αυτοκίνητο εμποδίζουν την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Παρότι νομίζετε ότι σας χτυπάει ο ήλιος στο γραφείο ή στο αυτοκίνητό σας, στην πραγματικότητα δεν εκτίθεστε στην υπεριώδη ακτινοβολία και συνεπώς μην περιμένετε να αυξηθεί η βιταμίνη D με αυτόν τον τρόπο.
5. Σκούρο χρώμα δέρματος: Το δέρμα μπορεί να περιέχει μεγάλη ποσότητα χρωστικής που λέγεται μελανίνη, που λειτουργεί ως φυσικό αντιηλιακό
6. Ηλικία: Με τα χρόνια μειώνονται τα επίπεδα της 7-δεϋδροχοληστερόλης στο δέρμα, η ποιότητα του δέρματος αλλάζει, και οι ηλικιωμένοι άνθρωποι αποφεύγουν να εκτεθούν στον ήλιο για πολλή ώρα
7. Εποχή: Τον χειμώνα είναι λογικό ότι η παρουσία υπεριώδους ακτινοβολίας δεν είναι έντονη. Ο οργανισμός μας μπορεί να αποθηκεύσει την βιταμίνη D από την έκθεσή του στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά η ποσότητα αυτή ενδεχομένως να μην είναι επαρκής για να τον καλύψει έως το τέλος του χειμώνα.
8. Επιφυλάξεις υγείας από ειδικούς: Υπάρχει μεγάλη καμπάνια ενημέρωσης από τους δερματολόγους ότι η υπερβολική έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία, η ηλιοθεραπεία, αλλά και το σολάριουμ ευθύνονται για καρκίνο του δέρματος. Αυτό συνεπάγεται ότι πολλοί άνθρωποι αποφεύγουν εντελώς να εκτεθούν στον ήλιο και συνεπώς έχουν χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D, παρότι μένουν σε χώρες όπως η Ελλάδα, με αυξημένη ηλιοφάνεια.
9. Δίαιτα πολύ χαμηλή σε λιπαρά: Διατροφή που δεν περιλαμβάνει τροφές πλούσιες σε βιταμίνη D, όπως λιπαρά ψάρια, μουρουνέλαιο, κρόκοι αυγών ή αυγά γενικώς, γάλα, τυρί και μοσχαρίσιο συκώτι. Αξίζει να σημειωθεί ότι η περιεκτικότητα των τροφών σε βιταμίνη D είναι μικρή και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να προκληθεί τοξικότητα αν κάποιος καταναλώσει μεγαλύτερη ποσότητα από τις τροφές που είναι πλούσιες σε βιταμίνη D. Τοξικότητα από βιταμίνη D μπορεί να προέλθει μόνο από τη λήψη συμπληρωμάτων. Τα συμπληρώματα της βιταμίνης D θα πρέπει να χορηγούνται με υπόδειξη ειδικού και υπό τακτική παρακολούθηση των επιπέδων της βιταμίνης D στο αίμα.
10. Vegans: Η αμιγώς χορτοφαγική διατροφή ή δίαιτα μπορεί να συνοδεύεται από έλλειψη βιταμίνης D
11. Σε ό,τι αφορά τα συμπληρώματα βιταμίνης D, υπάρχουν διαφορές σε σχέση με την απορρόφηση ανάλογα με το είδος του σκευάσματος (χάπια, κάψουλες, σταγόνες, ρινικό σπρέι κλπ.), γεγονός που επηρεάζει την αποκατάσταση των επιπέδων της βιταμίνης D στο αίμα. Ο ειδικός θα αποφασίσει ποιο είναι το κατάλληλο σκεύασμα που θα πρέπει να λάβετε, σε ποια δόση και για πόσο χρονικό διάστημα.

Ποιες παθολογικές καταστάσεις ή νόσοι συνοδεύονται ή σχετίζονται με έλλειψη βιταμίνης D;

Οι ακόλουθες παθολογικές καταστάσεις ή νόσοι συνοδεύονται ή σχετίζονται με έλλειψη βιταμίνης D:

1. Ιδιοπαθής φλεγμονώδης νόσος του εντέρου (νόσος του Crohn και ελκώδης κολίτιδα)
2. Καταστάσεις που προκαλούν διαταραχή της απορρόφησης του λίπους (πχ. κοιλιοκάκη): Η βιταμίνη D είναι λιποδιαλυτή, δηλαδή η συγκέντρωσή της στο αίμα σχετίζεται με την ικανότητα του οργανισμού μας να απορροφά λίπος
3. Παχυσαρκία: 7 στους 10 ενήλικες Έλληνες και 5 στις 10 ενήλικες Ελληνίδες είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, ενώ υπάρχει μεγάλο πρόβλημα παχυσαρκίας και στα παιδιά. Η βιταμίνη D συσσωρεύεται (αποθηκεύεται) στον λιπώδη ιστό και συνεπώς δεν μπορεί να είναι διαθέσιμη να χρησιμοποιηθεί από τον οργανισμό μας όταν την χρειάζεται. Στους ανθρώπους με αυξημένο σωματικό βάρος (υπέρβαροι ή παχύσαρκοι) απαιτούνται μεγαλύτερες δόσεις συμπληρώματος βιταμίνης D για να επιτευχθεί ένα ικανοποιητικό επίπεδο της βιταμίνης D στο αίμα. Αντιστρόφως, έχουμε αύξηση των επιπέδων της βιταμίνης D όταν οι παχύσαρκοι μπούνε σε πρόγραμμα δίαιτας για απώλεια βάρους.
4. Ύπνος: Μελέτη έδειξε ότι τα χαμηλά επίπεδα της 25-υδροξυ-βιταμίνης D <20 ng/mL σχετίζονται με στατιστικώς αυξημένη συχνότητα διαταραχών του ύπνου (ποιότητα ύπνου, διάρκεια ύπνου, υπνηλία). Εντούτοις, η παθοφυσιολογική συσχέτιση της βιταμίνης D με τον ύπνο περιλαμβάνει και την μελατονίνη, την ορμόνη του ύπνου, η οποία καταστέλλεται με τα συμπληρώματα βιταμίνης D. Για τον λόγο αυτό η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται το πρωί και όχι το βράδυ, ώστε να μην καταστέλλει την μελατονίνη που παράγεται το βράδυ και διαταράσσει τον ύπνο. Εδώ βέβαια εμπλέκονται και εξωτερικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η χρήση οθονών (κινητό τηλέφωνο, τηλεόραση) πριν τον ύπνο, που διαταράσσουν (καταστέλλουν) την παραγωγή μελατονίνης από τον εγκέφαλο επηρεάζοντας τον ύπνο.
5. Ευερέθιστο έντερο: Ένα σημαντικό ποσοστό των ασθενών με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (σπαστική κολίτιδα) έχουν έλλειψη βιταμίνης D. Εντούτοις, η λήψη μεγάλης δόσης βιταμίνης D μέσω συμπληρωμάτων (ρινικό σπρέι) δεν έδειξε βελτίωση στα συμπτώματα του ευερέθιστου εντέρου ούτε βελτίωσε την ποιότητα ζωής των ασθενών αυτών, σύμφωνα με Βρετανική μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2022 στο περιοδικό European Journal of Nutrition. Οι συγγραφείς συστήνουν την αποκατάσταση των επιπέδων της βιταμίνης D στα πλαίσια του γενικότερου οφέλους στην υγεία, αλλά όχι για την αντιμετώπιση του ευερέθιστου εντέρου.
6. Γαστρικό bypass (χειρουργείο): Στην περίπτωση αυτή αφαιρείται το πρώτο τμήμα του λεπτού εντέρου (δωδεκαδάκτυλο) όπου γίνεται η απορρόφηση της βιταμίνης D.
7. Νεφρωσικό σύνδρομο
8. Λέμφωμα
9. Πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός 
10. Φάρμακα (κορτιζόνη, αντιεπιληπτικά, φάρμακα για την θεραπεία της HIV λοίμωξης κ.ά.)

Έλλειψη βιταμίνης D: Τι προκαλεί;

Ο ισχυρισμός ότι η έλλειψη της βιταμίνης D “προκαλεί” κάποια νόσο, είναι πολύ δύσκολο να αποδειχθεί διότι εμπλέκονται πολλοί παράγοντες και όχι μόνο ένας. Παρόλα αυτά θα λέγαμε ότι η έλλειψη της βιταμίνης D φαίνεται να σχετίζεται εν μέρει με τις εξής καταστάσεις:

• Υγεία οστών και μυών: Τα χαμηλά επίπεδα της βιταμίνης D σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο καταγμάτων κυρίως στους ηλικιωμένους, αλλά και με την δύναμη των μυών (μυϊκή ισχύ). Χωρίς βιταμίνη D, μόνο το 10-15% του ασβεστίου και περίπου το 60% του φωσφόρου απορροφώνται από τις τροφές.
• Καρκίνος: Υπάρχει η υπόθεση ότι η έλλειψη της βιταμίνης D σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου παχέος εντέρου, όμως κάτι τέτοιο δεν έχει επιβεβαιωθεί και είναι δύσκολο να αποδειχθεί. Παρόλα αυτά, οι ασθενείς με καρκίνο που έχουν υψηλά επίπεδα βιταμίνης D έχουν καλύτερη πρόγνωση.
• Υγεία καρδιάς: Η καρδιά είναι ένας σκελετικός μυς που έχει υποδοχείς της βιταμίνης D. Τα ανοσιακά και φλεγμονώδη κύτταρα που σχετίζονται με την καρδιαγγειακή νόσο ρυθμίζονται από την βιταμίνη D.
• Υπέρταση: Η βιταμίνη D προστατεύει τα αγγεία και τα κάνει πιο ελαστικά και χαλαρά, γεγονός που βοηθάει στον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης.
• Σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2: Προοπτικές μελέτες έχουν δείξει ότι τα υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D στο αίμα σχετίζονται με χαμηλότερο κίνδυνο ανάπτυξης σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2. Η βιταμίνη D η βιταμίνη D εμπλέκεται σε δύο οδούς που σχετίζονται με τον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, δηλαδή την έκκριση ινσουλίνης και την αντίσταση στην ινσουλίνη.
• Υγεία του ανοσοποιητικού συστήματος: Τα επαρκή επίπεδα της βιταμίνης D στο αίμα βοηθούν τον οργανισμό στην αντιμετώπιση λοιμώξεων όπως η γρίπη, η φυματίωση και η COVID-19.
• Αυτοάνοσα νοσήματα: Υπάρχουν ενδείξεις ότι η έλλειψη βιταμίνης D σχετίζεται με αυτοάνοσα νοσήματα όπως: σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1, πολλαπλή σκλήρυνση (κατά πλάκας), ρευματοειδής αρθρίτιδα, ψωρίαση, ρευματική πολυμυαλγία, αυτοάνοση θυρεοειδοπάθεια (θυρεοειδίτιδα Hashimoto, νόσος του Graves).
• Ενδοκρινικά νοσήματα: Νόσοι επινεφριδίων, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών
• Στυτική δυσλειτουργία: Τα χαμηλά επίπεδα της βιταμίνης D3 μπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα πρόκλησης στυτικής δυσλειτουργίας, λόγω της αύξησης του κινδύνου για καρδιαγγειακά συμβάματα και περιφερικές αγγειοπάθειες.
• Πρόωρος θάνατος: Μελέτη στο περιοδικό Archives of Internal Medicine έδειξε ότι η λήψη συμπληρωμάτων βιταμίνης D σχετίζεται με μείωση κατά 7% της θνητότητας ανεξαρτήτως αιτίας. Εντούτοις, άλλη πιο πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2022 στο περιοδικό The Lancet Diabetes & Endocrinology έδειξε ότι η χορήγηση 60.000 IU βιταμίνης D3 σε μαλακές κάψουλες κάθε μήνα για 5 χρόνια, σε ηλικιωμένους άνω των 60 ετών, δεν μείωσε την θνητότητα ανεξαρτήτως αιτίας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η βιταμίνη D3 δεν βοηθάει, αλλά πιθανόν σημαίνει ότι ο τρόπος χορήγησης και η δόση που χορηγήθηκε η βιταμίνη D3 δεν είναι οι ενδεδειγμένοι για την αναπλήρωση της έλλειψης της βιταμίνης D. Επίσης, η περιορισμένη 5-ετής παρακολούθηση των συμμετεχόντων στην έρευνα πιθανόν να μην ήταν επαρκής για να αναδείξει κάποιο όφελος από την βιταμίνη D.

Ποιες τροφές περιέχουν βιταμίνη D;

• Λιπαρά ψάρια (π.χ. σολομός, σκουμπρί, τόνος, ξιφίας)
• Ιχθυέλαια (π.χ. μουρουνέλαιο)
• Γαλακτοκομικά προϊόντα εμπλουτισμένα με βιταμίνη D
• Δημητριακά εμπλουτισμένα με βιταμίνη D
• Κρόκος αυγού
• Ορισμένες ποικιλίες μανιταριών
• Μοσχαρίσιο συκώτι

Η καθημερινή λήψη βιταμίνης D μέσω συμπληρωμάτων μπορεί να είναι επικίνδυνη;

• ζάλη
• σύγχυση
• απάθεια
• ψύχωση
• κατάθλιψη
• νάρκη
• κώμα
• ανορεξία
• κοιλιακό άλγος
• εμετό
• δυσκοιλιότητα
• πεπτικό έλκος
• παγκρεατίτιδα
• υπέρταση
• καρδιακή αρρυθμία
• διαταραχές νεφρικής λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένης της νεφρικής ανεπάρκειας
• φλεγμονή κερατοειδούς
• αρθραλγίες
• μείωση ακοής ή κώφωση

Προσοχή! Όταν συνυπάρχει υπερπαραθυρεοειδισμός, η αυξημένη παραθορμόνη (PTH) μετατρέπει τα συμπληρώματα βιταμίνης D, σε υψηλές συγκεντρώσεις 1,25 διυδροξυ βιταμίνης D στην ενεργή της μορφή, γεγονός που προκαλεί συμπτώματα τοξικότητας από βιταμίνη D. Σε περίπτωση που λαμβάνετε βιταμίνη D και παρουσιάσετε οποιαδήποτε παρενέργεια, σταματήστε την και ελέγξτε την παραθορμόνη καθώς και τα επίπεδα 25 υδροξυ βιταμίνης D και 1,25 διυδροξυ βιταμίνης D. Η χειρουργική αφαίρεση των παραθυρεοειδών δεν θα βελτιώσει μόνο την διαταραχή της ισορροπίας ασβεστίου/παραθορμόνης, αλλά θα βελτιώσει και τα επίπεδα της βιταμίνης D.

Ποιος είναι ο ρόλος της βιταμίνης D στην εγκυμοσύνη;

Βιβλιογραφία

1. Williams CE, Williams EA, Corfe BM. Vitamin D supplementation in people with IBS has no effect on symptom severity and quality of life: results of a randomised controlled trial. Eur J Nutr 2022;61:299-308.
2. Autier P, Gandini S. Vitamin D supplementation and total mortality: a meta-analysis of randomized controlled trials. Arch Intern Med 2007;167:1730-7.
3. Neale RE, Baxter C, Romero BD, et al. The D-Health Trial: a randomised controlled trial of the effect of vitamin D on mortality. Lancet Diabetes Endocrinol 2022;10:120-8.
4. Ashley B, Simner C, Manousopoulou A, et al. Placental uptake and metabolism of 25(OH)vitamin D determine its activity within the fetoplacental unit. Elife 2022;11:e71094.