Μαστίχα Χίου: Ιστορία, ιδιότητες και το Κέντρο Έρευνας στη Χίο

Το μαστιχόδενδρο και η ρητίνη

Η μαστίχα ονομάζεται η φυσική αρωματική ρητίνη (ρητίνη = ρευστό υλικό που εκκρίνεται από φυτά) που εξάγεται από το μαστιχόδεντρο (επιστημονικά Pistacia lentiscus var. Chia). Το μαστιχόδεντρο — συχνά αποκαλούμενο «μαστιχοφόρος σχίνος» ή σπάνια «μαστιχοφόρος λεντίσκος» — είναι ένας αειθαλής θάμνος (ή μικρό δέντρο), συγγενικό με τη φιστικιά, που ευδοκιμεί σε μεσογειακά περιβάλλοντα, ειδικά σε παράκτιες περιοχές και χαμηλό υψόμετρο.

Στην ποικιλία της Χίου, το φυτό έχει προσαρμοστεί στο τοπικό μικροκλίμα της νότιας Χίου, και υπό τις κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, ηλιοφάνειας και εδαφικού υποβάθρου, παράγει τη χαρακτηριστική ρητίνη γνωστή ως μαστίχα. Η ρητίνη εκκρίνεται υπό μορφή «δακρύων» από τον κορμό και τα κύρια κλαδιά, συνήθως μετά τη χάραξη επιφανειακών τομών (κέντος) με αιχμηρό εργαλείο.

Αρχικά η ρητίνη είναι υγρή και κολλώδης· παραμένει μερικές ημέρες κάτω από τον θάμνο και σιγά-σιγά, με την επίδραση της θερμότητας, του ήλιου και της ξηρασίας, στερεοποιείται, σχηματίζοντας μικρούς κόκκους. Η στερεοποιημένη μαστίχα συλλέγεται και υφίσταται έναν λεπτομερή καθαρισμό (κοσκίνισμα, πλύση, ξήρανση) από τους μαστιχοπαραγωγούς, ώστε να απομακρυνθούν ξένες ύλες (χώμα, φλοιός, υπολείμματα) και να παραδοθεί όσο το δυνατό πιο καθαρό προϊόν.

Η διαδικασία παραγωγής — από το «χωμάτισμα» (προετοιμασία του εδάφους κάτω από το δέντρο) μέχρι την τελική συλλογή και επεξεργασία — διατηρεί πολλές παραδοσιακές τεχνικές, παρά την ενσωμάτωση κάποιων σύγχρονων εργαλείων.

Γεωγραφική ιδιαιτερότητα και λόγοι περιορισμένης προέλευσης

Παρά το γεγονός ότι μαστιχόδεντρα (ή συγγενή είδη) απαντώνται σε διάφορα σημεία της Μεσογείου, μόνο στη νότια Χίο (τα λεγόμενα Μαστιχοχώρια) παράγεται συστηματικά και σε εμπορικό επίπεδο η μαστίχα που αναγνωρίζουμε ως «Χιώτικη». Οι λόγοι γι’ αυτήν τη μοναδικότητα περιλαμβάνουν:

Ιδιαιτερό μικροκλίμα: η νότια Χίος έχει συνδυασμό ηλιακής ακτινοβολίας, ξηρασίας και εδάφους κατάλληλης σύστασης, που ευνοεί τη σταδιακή στερεοποίηση της ρητίνης χωρίς αλλοιώσεις.
Επιλογή και ευγονισμός: οι μαστιχοπαραγωγοί της Χίου, επί αιώνες, επέλεγαν φυτά με καλύτερη ικανότητα παραγωγής και αντοχής, διατηρώντας γενετικά πληθυσμούς με βέλτιστες ιδιότητες.
Συστηματοποίηση της καλλιέργειας από τους αρχαίους Χιώτες: ήδη στην αρχαιότητα υπήρξε οργάνωση στην παραγωγή, τυποποίηση και εμπορική εκμετάλλευση του προϊόντος.

Σήμερα, η μαστιχοκαλλιέργεια στη Χίο εκτείνεται σε περισσότερους από 24 οικισμούς της νότιας Χίου, που συλλογικά ονομάζονται «Μαστιχοχώρια».

Εμπορικές κατηγορίες και παραπροϊόντα

Η μαστίχα ταξινομείται σε εμπορικές κατηγορίες με βάση το μέγεθος και καθαρότητα:

Πίττα: κομμάτι μεγαλύτερης διαστάσεως, ζωντανό (σχεδόν ολόκληρη μορφή) μαστίχα.
Χοντρή μαστίχα και ψιλή μαστίχα: οι μικρότεροι κόκκοι που προκύπτουν μετά τον καθαρισμό.
Σκόνη μαστίχας: προϊόν άλεσης κόκκων.
Καζανομάστιχο: υγρή ρητίνη που προκύπτει κατά την επεξεργασία (π.χ. κατά τη θέρμανση ή λειοτρίβηση), χρησιμοποιείται κυρίως για τον αρωματισμό ποτών όπως το ούζο.

Το καζανομάστιχο ήταν ένα σημαντικό υποπροϊόν — χρησιμοποιούνταν ευρέως στην αρωματοποίηση ποτών και άλλων προϊόντων.

Πολιτισμική διάσταση

Η μαστίχα δεν είναι απλώς αγροτικό προϊόν αλλά στοιχείο του πολιτισμού της Χίου. Η παραγωγή της συνδέεται με τους ρυθμούς της ζωής στα Μαστιχοχώρια, με κοινωνικές δομές — συχνά οι γυναίκες αναλαμβάνουν το καθάρισμα και την επιλογή των κόκκων — και με εκδηλώσεις που σχετίζονται με τον μαστιχοκαλλιεργητικό κύκλο.

Το Μουσείο Μαστίχας Χίου εκθέτει την ιστορία, τις τεχνικές παραγωγής, τα εργαλεία και τα πολιτισμικά στοιχεία της μαστίχας με πολυμεσικές εφαρμογές και υπαίθριες δράσεις.

Ιστορική διαδρομή της μαστίχας Χίου

Αρχαιότητα

Η παρουσία απολιθωμένων φύλλων μαστιχόδεντρου ηλικίας πολλών εκατομμυρίων ετών στη Χίο μαρτυρεί τη μακρά φυσική παρουσία του είδους στο νησί. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπισθεί απολιθώματα ηλικίας περίπου 6 εκατομμυρίων ετών.

Οι πιο πρώιμες γραπτές μαρτυρίες για τη μαστίχα εμφανίζονται στον Ηρόδοτο (5ος αιώνας π.Χ.), ο οποίος αναφέρει ότι οι Έλληνες μασούσαν το αποξηραμένο ρετσίνι που έρρεε από τον φλοιό του μαστιχόδεντρου. Η μαστίχα υπήρξε — και λέγεται ότι ήταν — η πρώτη φυσική τσίχλα στον αρχαίο κόσμο.

Ιπποκράτης, Γαληνός, Διοσκουρίδης και Θεόφραστος συχνά αναφέρουν τις ευεργετικές ιδιότητές της — ως βοήθημα στην πέψη, στην οδοντική υγιεινή, ως αντισπασμωδικό — χαρακτηριστικά που αποδίδονται και σήμερα στη μαστίχα.

Στην Αίγυπτο, η μαστίχα χρησιμοποιήθηκε στην ταρίχευση των νεκρών. Στη Ρωμαϊκή εποχή, επίσης, η μαστίχα ενσωματώθηκε σε ποτά (μιγνύονταν με κρασί) — μοτίβο παρόμοιο με το σημερινό ούζο με μαστίχα (μαστίχιον οίνον).

Ρωμαϊκά και Βυζαντινά χρόνια

Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, λατίνοι γιατροί συνέγραψαν για τη χρήση της μαστίχας σε φαρμακευτικά μείγματα, στην πόση, και ως συστατικό σε θεραπείες. Στους Βυζαντινούς χρόνους, το εμπόριο της μαστίχας ήταν μονοπώλιο του αυτοκράτορα, και η παραγωγή της απέφερε σημαντικά έσοδα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το νησί της Χίου ευημερούσε χάρη στην εμπορική αξία της μαστίχας, η οποία αναγνωρίζονταν σε μεγάλα εμπορικά κέντρα Ευρώπης και Ανατολής.

Μια τοπική παράδοση υποστηρίζει ότι τα δάκρυα του μαστιχόδεντρου συνδέονται με τα δάκρυα του Αγίου Ισιδώρου, ο οποίος, κατά τη φυγή του από διώκτες Ρωμαίους, έχασε τις δυνάμεις του κάτω από ένα σκίνο στη νότια Χίο· ο θάνατός του (ή τα βασανιστήρια) «λύγισαν» τον σκίνο, που δάκρυσε αρωματικά δάκρυα — τη μαστίχα.

Γενοβέζικη κυριαρχία και οργάνωση παραγωγής

Κατά την περίοδο 1346-1566, ενώ η Χίος ήταν υπό Γενοβέζικη κυριαρχία, η παραγωγή και το εμπόριο της μαστίχας οργανώθηκαν συστηματικά. Ιδρύθηκε η Μαόνα — μια μετοχική, ναυλωτική, μονοπωλιακή εταιρεία — που ανέλαβε τον έλεγχο, τη διαχείριση και την εμπορική διακίνηση της μαστίχας. Σε συνθήκη που υπογράφηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1347 μεταξύ της Γένοβας και της Μαόνα, ορίστηκαν αρμόδιοι αξιωματούχοι για τη συγκομιδή, εξεταστές (περιπολία πλοίων για λαθρεμπόριο), λογαριαστές και επιτήρηση της παραγωγής.

Κατά τη Γενοβέζικη περίοδο χτίστηκαν στα Μαστιχοχώρια οχυρές δομές, φρούρια και μεσαιωνικοί οικισμοί ώστε να προστατεύεται η παραγωγή, η συγκέντρωση και η διακίνηση της μαστίχας από πειρατές και επιδρομείς.

Τουρκοκρατία και προνόμια

Μετά την κατάκτηση της Χίου από τους Οθωμανούς (1566), η παραγωγή μαστίχας συνεχίστηκε — αλλά υπό ειδικούς περιορισμούς και φορολογικούς μηχανισμούς. Οι μαστιχοπαραγωγοί των Μαστιχοχωρίων απέκτησαν ειδικά προνόμια: η μαστίχα πρώτης ποιότητας προοριζόταν για το χαρέμι του Σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη, ενώ δευτερεύουσες ποιότητες διατίθενταν σε άλλα χαρέμια όπως της Αιγύπτου. Οι μαστιχοχώριοι υποχρεούνταν να παραδίδουν μέρος της παραγωγής ως φόρο — ο φοροεισπράκτορας «Σακίζ-Εμινί» ερχόταν μία φορά το χρόνο για να εισπράξει το φόρο της μαστίχας.

Η πρόσβαση στα Μαστιχοχώρια κατά την περίοδο της συγκομιδής περιοριζόταν — οι είσοδοι των χωριών έκλειναν τα βράδια για την προστασία της παραγωγής, και η κλοπή της μαστίχας τιμωρούνταν αυστηρά.

Κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1822, τα Μαστιχοχώρια ως επί το πλείστον δεν υπέστησαν καταστροφές, καθώς τα Τουρκικά στρατεύματα θεωρούσαν σημαντική την παραγωγή της μαστίχας και ήθελαν να τη διαφυλάξουν — ωστόσο, μετά την καταστροφή της ναυαρχίδας της Χίου από τον Κανάρη και τους θανάτους Τουρκών αξιωματούχων, το νησί υπέστη εκτεταμένη ανακατάσταση.

Σε κάποια περίοδο, οι Μαστιχοχώριοι απαίτησαν να καταργηθεί ο φόρος σε μαστίχα και να αντικατασταθεί από φόρο σε χρήμα. Το 1848, σε συνέλευση της Παναγίας Σικελιάς, αποφασίστηκε η απελευθέρωση του εμπορίου της μαστίχας· το 1850 βγήκε φιρμάνι του Σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ που κατοχύρωσε το δικαίωμα άμεσης διάθεσης της μαστίχας στην ελεύθερη αγορά.

Νεότερες δεκαετίες και σύσταση της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών

Κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, η παραγωγή της μαστίχας γνώρισε κάποια ανάπτυξη έως περίπου το 1910. Ωστόσο οι πολεμικοί όλεθροι (Βαλκανικοί πόλεμοι, Παγκόσμιοι πόλεμοι) και η μείωση της ζήτησης οδήγησαν σε πτώση της παραγωγής.

Το 1938, ιδρύθηκε η «Ένωσις Μαστιχοπαραγωγών Χίου» (Ένωση των 20 συνεταιρισμών) ως ένας αναγκαστικός συνεταιρισμός για τη συστηματοποίηση της παραγωγής, της συλλογής, της τυποποίησης και της διανομής της μαστίχας.

Μετά τον Β′ Παγκόσμιο πόλεμο, η μαστίχα παρεχώρησε μέρος της αγοράς σε συνθετικά υλικά (τσίχλες, άρωμα, ρητινώδη υποκατάστατα)· ωστόσο, η παραγωγή επιβίωσε, πάντα όμως υπό πίεση.

Το 1985 ιδρύθηκε το σύγχρονο εργοστάσιο παραγωγής τσίχλας ΕΛΜΑ, που αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη της μαστίχας στο σύγχρονο καταναλωτικό πλαίσιο.

Έτος ορόσημο υπήρξε το 1997, όταν η Μαστίχα Χίου, το μαστιχέλαιο Χίου και η τσίχλα ΕΛΜΑ με μαστίχα αναγνωρίστηκαν ως προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.), σύμφωνα με τον κανονισμό 2081/92 της ΕΟΚ.

Το 2008, η μαστίχα εντάχθηκε στα οικονομικά ενισχυόμενα προϊόντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό για τους μαστιχοπαραγωγούς. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε η κατασκευή ενός σύγχρονου εργοστασίου επεξεργασίας μαστίχας, που λειτουργεί από το 2010.

Σήμερα η μαστίχα Χίου συνεχίζει να κατέχει σημαντική θέση στην ελληνική και διεθνή αγορά — τόσο ως φυσικό προϊόν με φαρμακευτικές, καλλυντικές και γαστρονομικές εφαρμογές, όσο και ως σύμβολο τοπικής ταυτότητας και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η φυσική μαστίχα Χίου είναι καταχωρημένη από τον Ιούλιο του 2015 στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (European Medicines Agency, EMA) ως “παραδοσιακό φάρμακο φυτικής προέλευσης” με τις ακόλουθες ενδείξεις:

Για να διαβάσετε τη μονογραφία του προϊόντος στα αγγλικά κάνετε κλικ στον σύνδεσμο του EMA εδώ.

Το Πρότυπο Κέντρο Έρευνας Μαστίχας στην Καλλιμασιά Χίου (ΚΕΜ)

Σκοπός και ιδρυτικό σχήμα

Το Πρότυπο Κέντρο Έρευνας Εφαρμογών Μαστίχας (Κέντρο Έρευνας Μαστίχας, ΚΕΜ) ιδρύθηκε το 2017 στην Καλλιμασιά της Χίου με σκοπό να γεφυρώσει την ακαδημαϊκή γνώση με τις ανάγκες της βιομηχανικής παραγωγής μαστίχας.

Μέτοχοι του Κέντρου είναι:

Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου (ΕΜΧ)
Mediterra S.A. (θυγατρική της ΕΜΧ)
IASIS Pharma
Pharma Q
Pharmagnose (τεχνοβλαστός της Φαρμακευτικής Σχολής του ΕΚΠΑ)

Η βασική αποστολή του Κέντρου είναι η έρευνα, ο σχεδιασμός και η πιλοτική παραγωγή καινοτόμων προϊόντων βασισμένων στη μαστίχα Χίου, αλλά και η τεκμηρίωση των φαρμακευτικών, καλλυντικών και βιομηχανικών ιδιοτήτων της.

Κτιριακή υποδομή και σχεδιασμός

Το κτίριο του Κέντρου Έρευνας Μαστίχας στην Καλλιμασιά κατασκευάστηκε σε οικόπεδο ιδιοκτησίας της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, λειτουργώντας κοντά στις εγκαταστάσεις της Mediterra. Έχει συνολικό εμβαδόν περίπου 1.600 m², κατανεμημένο σε τέσσερα επίπεδα.

Ο σχεδιασμός του κτιρίου επιδιώκει να ενσωματωθεί στο περιβάλλον του, με έμφαση στη λειτουργικότητα και την αισθητική. Τα ανοίγματα του κελύφους εμπνεύστηκαν από το στάξιμο της μαστίχας, προσφέροντας φυσικό φωτισμό και αερισμό στους εσωτερικούς χώρους.

Ο μηχανολογικός εξοπλισμός και οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις οργανώνονται σε σαφώς προκαθορισμένες ζώνες, ενώ υπάρχει ειδική πρόβλεψη για την κρυφή τοποθέτηση κλιματιστικών μονάδων σε ενδιάμεση στάθμη ώστε να μην αλλοιώνεται η συνολική αισθητική εικόνα.

Εγκαίνια και λειτουργία

Τα επίσημα εγκαίνια του Κέντρου Έρευνας Μαστίχας πραγματοποιήθηκαν στις 29 Απριλίου 2023 παρουσία πλήθους μαστιχοπαραγωγών, εκπροσώπων της ακαδημαϊκής κοινότητας και πολιτειακών φορέων. Ο αρχικός προϋπολογισμός του έργου ήταν 2,5 εκατομμύρια ευρώ, αλλά το τελικό κόστος ξεπέρασε τα 3 εκατομμύρια. Η κατασκευή διήρκησε περίπου 18 μήνες.

Στα εγκαίνια, μεταξύ άλλων, ο Sir Μενέλαος Πάγκαλος (εκτελεστικός αντιπρόεδρος της AstraZeneca) κήρυξε το έργο, ενώ η Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Χριστιάνα Καλογήρου, τιμήθηκε για τη συνεισφορά της στην υλοποίηση του Κέντρου.

Ο Πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της IASIS Pharma Hellas, κ. Κωνσταντίνος Παχής, σημείωσε ότι το Κέντρο Έρευνας Μαστίχας αποτελεί σπάνιο παράδειγμα σύμπραξης πέντε διαφορετικών οργανισμών με συμπληρωματικούς σκοπούς και αποτελεί τη βάση της δημιουργίας μιας κιβωτού της γνώσης και της έρευνας, σε σχέση με τη φαρμακευτική διάσταση της μαστίχας Χίου. «Φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε ένα κέντρο διεθνούς εμβέλειας που θα αποτελέσει επιστημονικό κόμβο από τον οποίο θα προκύψουν σημαντικά οφέλη για την τοπική κοινωνία και τη χώρα» ανέφερε.

Στα εγκαίνια παρευρέθη και ο γαστρεντερολόγος Δρ. Χρήστος Ζαβός, ιδρυτής του peptiko.gr.

Το νέο Κέντρο αναμένεται να αποτελέσει «γέφυρα γνώσης» μεταξύ της ακαδημαϊκής έρευνας και των βιομηχανικών εφαρμογών, με στόχο την ανανέωση του χαρτοφυλακίου προϊόντων μαστίχας και την ενίσχυση της εξωστρέφειάς της.

Προοπτικές και δράσεις

Μερικά από τα πεδία παρέμβασης / δράσεων που προβλέπεται να αναπτύξει το Κέντρο Έρευνας Μαστίχας περιλαμβάνουν:

Πειραματικές / πιλοτικές παραγωγές νέων προϊόντων (φαρμακευτικά, καλλυντικά, προϊόντα στοματικής υγιεινής, διατροφικά πρόσθετα) με βάση τη μαστίχα.
Συστηματική έρευνα και καταγραφή των επιστημονικών αποτελεσμάτων διεθνώς για τη μαστίχα.
Διοργάνωση εκδηλώσεων, συνεδρίων και ημερίδων σχετικών με τη μαστίχα και τη καινοτομία στον αγροτοδιατροφικό τομέα.
Υποστήριξη των μαστιχοπαραγωγών σε θέματα τεχνογνωσίας, πιστοποίησης, αξιοποίησης υποπροϊόντων, εξαγωγών.

Το Κέντρο Έρευνας Μαστίχας αποτελεί μία κορυφαία πρωτοβουλία για την αναβάθμιση της θέσης της μαστίχας Χίου σε διεθνές επίπεδο, καθώς συνδυάζει την παράδοση με την καινοτομία.

Η μαστίχα Χίου είναι προϊόν με βαθιές ρίζες στο χρόνο, αλλά ταυτόχρονα με δυναμική εξέλιξης και προσδοκίες για το μέλλον. Η δημιουργία του Κέντρου Έρευνας Μαστίχας στην Καλλιμασιά σηματοδοτεί ένα νέο κεφάλαιο, στο οποίο η επιστημονική τεκμηρίωση, η ανάπτυξη νέων εφαρμογών και η υποστήριξη των παραγωγών εντάσσονται στο δημόσιο και ιδιωτικό όραμα για τη διατήρηση και αναβάθμιση του «διαμαντιού της Χίου».