Δίαιτα FODMAP για ευερέθιστο έντερο

Η δίαιτα χαμηλή σε FODMAP είναι διατροφική προσέγγιση που περιορίζει την κατανάλωση συγκεκριμένων υδατανθράκων οι οποίοι απορροφώνται δύσκολα και προκαλούν συμπτώματα όπως φούσκωμα και μετεωρισμό, ιδίως σε ασθενείς με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου. Περιλαμβάνει τρεις φάσεις: περιορισμού, επανεισαγωγής και εξατομίκευσης, με στόχο τη βελτίωση των συμπτωμάτων και την ανεκτικότητα σε επιλεγμένα τρόφιμα. Η απλοποιημένη παραλλαγή FODMAP-light εστιάζει σε μείωση των κυριότερων τροφών που επιδεινώνουν τα συμπτώματα, προσφέροντας ευκολότερη εφαρμογή χωρίς να απαιτεί αυστηρούς διατροφικούς αποκλεισμούς.

Τι είναι η δίαιτα FODMAP;

Η δίαιτα χαμηλή σε FODMAP (δηλαδή σε ζυμώσιμους ολιγοσακχαρίτες, δισακχαρίτες, μονοσακχαρίτες και πολυόλες) είναι μια από τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες δίαιτες για τη διαχείριση του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου (σπαστική κολίτιδα). Οι FODMAPs είναι μια ομάδα υδατανθράκων βραχείας αλυσίδας που απορροφώνται ελάχιστα στο λεπτό έντερο και ζυμώνονται γρήγορα από την μικροβιακή χλωρίδα του εντέρου, με αποτέλεσμα να προκαλούνται φούσκωμα, αέρια εντέρου και μετεωρισμός.

Πώς επιδρούν τα FODMAPs στο έντερο;

Τα FODMAPs, λόγω της χημικής τους δομής, δεν απορροφώνται επαρκώς στο λεπτό έντερο και προχωρούν αδιάσπαστα στο παχύ έντερο, όπου ζυμώνονται από την μικροβιακή χλωρίδα του εντέρου. Η διαδικασία αυτή προκαλεί παραγωγή υδρογόνου και άλλων αερίων, οδηγώντας σε συμπτώματα όπως μετεωρισμός, φούσκωμα, και κράμπες. Παράλληλα, λειτουργούν ως ωσμωτικά μόρια, προσελκύοντας νερό στο έντερο, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει διάρροια. Η ένταση των συμπτωμάτων εξαρτάται από το είδος και την ποσότητα των FODMAP, καθώς και από τη σύνθεση του εντερικού μικροβιώματος του κάθε ατόμου.

Ποιες φάσεις περιλαμβάνει η δίαιτα FODMAP;

Η δίαιτα χαμηλή σε FODMAP περιλαμβάνει τις ακόλουθες τρεις φάσεις-χαρακτηριστικά: περιορισμό, επανεισαγωγή και εξατομίκευση.

1. Η πρώτη φάση του περιορισμού, η οποία ακολουθείται για 6-8 εβδομάδες, περιλαμβάνει την ολοκληρωτική αποφυγή όλων των τροφών υψηλής περιεκτικότητας σε FODMAP (που αναφέρονται στον Πίνακα PDF που μπορείτε να κατεβάσετε στην συνέχεια αυτού του άρθρου του peptiko.gr) για να επιτευχθεί ανακούφιση των συμπτωμάτων. Μερικοί ασθενείς τείνουν να ανταποκρίνονται μέσα σε 1-2 εβδομάδες από την έναρξη της δίαιτας, ενώ σε άλλους ασθενείς τα συμπτώματα μπορεί να διαρκέσουν έως και 4 εβδομάδες μέχρι την ύφεσή τους.
2. Στην δεύτερη φάση της επανεισαγωγής, οι ασθενείς εκτίθενται εκ νέου σε τρόφιμα υψηλής περιεκτικότητας σε FODMAP, ένα είδος τη φορά, για περίοδο 2-3 ημερών το καθένα, ούτως ώστε να καθοριστεί η αποδοχή και η ανοχή του ασθενούς για τον τύπο και την ποσότητα των τροφών που περιέχουν FODMAP.
3. Στην τρίτη φάση της εξατομίκευσης, η κατανάλωση τροφών που περιέχουν FODMAP εξατομικεύεται ανάλογα με τον ασθενή. Κατά τη διάρκεια της 3ης φάσης, ο ασθενής ακολουθεί μια λιγότερο περιοριστική δίαιτα που αποκλείει εκείνες τις τροφές που περιέχουν FODMAP που προκαλούν συμπτώματα στον συγκεκριμένο ασθενή, ενώ επιτρέπεται η κατανάλωση μεγαλύτερης ποικιλίας τροφών.

Ενδεικτική περιεκτικότητα FODMAP στη διατροφή

Σε μια τυπική διατροφή δυτικού τύπου, η ημερήσια πρόσληψη FODMAP κυμαίνεται από 15 έως 30 γραμμάρια. Πολλά επεξεργασμένα προϊόντα περιέχουν “κρυμμένες” πηγές FODMAP, όπως σκόνη σκόρδου, φρουκτόζη, ινουλίνη (φρουκτάνες), ή πολυόλες (σορβιτόλη, ξυλιτόλη). Συνεπώς, η σωστή ανάγνωση των διατροφικών ετικετών είναι κρίσιμη, ειδικά κατά τη φάση του περιορισμού. Τρόφιμα με την ένδειξη “χωρίς γλουτένη” δεν είναι κατ’ ανάγκη χαμηλά σε FODMAP, επομένως απαιτείται προσοχή στα πρόσθετα συστατικά.

Αντιθέτως, κατά την πρώτη φάση της δίαιτας χαμηλής σε FODMAP, στόχος είναι η μείωση της πρόσληψης κάτω από τα 3 γραμμάρια ημερησίως. Αυτή η σημαντική μείωση απαιτεί προσεκτική επιλογή τροφών και εξατομικευμένο πλάνο διατροφής για την αποφυγή παρενεργειών.

Πόσο αποτελεσματική είναι η δίαιτα FODMAP στο ευερέθιστο έντερο;

Οι Nanayakkara και συν. διαπίστωσαν ότι το 86% των ασθενών με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου εμφάνισαν βελτίωση των γαστρεντερικών συμπτωμάτων (φουσκώματα, αέρια, μετεωρισμός, τυμπανισμός) μετά την ακολούθηση της δίαιτας χαμηλής σε FODMAP. Αρχικώς όμως συνιστάται οι ασθενείς με ευερέθιστο έντερο να κάνουν οι ίδιοι μια καταγραφή των τροφίμων που τους προκαλούν συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα με αποφυγή των τροφίμων που παράγουν αέρια, όπως περιγράφονται στο άρθρο του peptiko.gr εδώ.

Μελέτη του 2016 που περιελάμβανε 37 άτομα που τυχαιοποιήθηκαν για να λάβουν είτε δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAPs είτε δίαιτα υψηλή σε FODMAPs έδειξε συνολικά καλύτερες βαθμολογίες σοβαρότητας συμπτωμάτων του ευερέθιστου εντέρου σε όσους ακολούθησαν την δίαιτα χαμηλή σε FODMAP. Παρόμοια ευρήματα διαπιστώθηκαν και από άλλες μελέτες που επιβεβαίωσαν την αποτελεσματικότητα της δίαιτας χαμηλής σε FODMAP.

Παρόλο που πολλοί ασθενείς με ευερέθιστο έντερο τείνουν να επωφελούνται από τη δίαιτα χαμηλή σε FODMAP, οι Böhn και συν. ανέφεραν συγκρίσιμη αποτελεσματικότητα της δίαιτας χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAP και της δίαιτας βασισμένης σε παραδοσιακές διατροφικές συμβουλές για ευερέθιστο έντερο (π.χ. περιορισμός της πρόσληψης λίπους, καφεΐνης και αλκοόλ). Αντίθετα, μια μετα-ανάλυση των Altobelli και συν. διαπίστωσε σημαντική μείωση του πόνου και του φουσκώματος σε ασθενείς που ακολουθούσαν δίαιτα χαμηλή σε FODMAP σε σύγκριση με τους ασθενείς που ακολουθούσαν παραδοσιακή δίαιτα για ευερέθιστο έντερο ή δίαιτα υψηλής περιεκτικότητας σε FODMAP.

Σε μελέτη διάρκειας 12 εβδομάδων με αυστηρή δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs, η οποία καθοδηγήθηκε από διαιτολόγους για ασθενείς με ευερέθιστο έντερο με διάρροια (IBS-D) και μικτού τύπου (IBS-M), παρατηρήθηκαν σημαντικά ευρήματα όσον αφορά στην διαιτητική πρόσληψη και την ποιότητα ζωής (QoL) των συμμετεχόντων. Παρά την αυστηρή διαιτητική καθοδήγηση, δεν υπήρξε αξιοσημείωτη αλλαγή στην πρόσληψη μακροθρεπτικών και μικροθρεπτικών συστατικών από την αρχή έως το τέλος της μελέτης, ούτε καταγράφηκαν κλινικά σημαντικές μεταβολές στις διάφορες αιματολογικές παραμέτρους που μετρήθηκαν. Ωστόσο, υπήρξε μία μικρή μείωση στον μέσο δείκτη μάζας σώματος των συμμετεχόντων, από 25,5 kg/m² σε 25,0 kg/m². Ιδιαίτερης σημασίας είναι η στατιστικά σημαντική βελτίωση στις τιμές της ποιότητας ζωής σχεδόν σε όλους τους επιμέρους τομείς που αξιολογήθηκαν, με το 80% των συμμετεχόντων να ανταποκρίνεται θετικά στη δίαιτα, γεγονός που υπογραμμίζει τα πιθανά οφέλη της αυστηρής δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs στη διαχείριση των συμπτωμάτων του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής.

Η μελέτη ανέδειξε επίσης ότι πολλοί από τους συμμετέχοντες δεν κάλυπταν τα συνιστώμενα επίπεδα πρόσληψης βασικών θρεπτικών συστατικών σύμφωνα με τις Σκανδιναβικές Διατροφικές Συστάσεις, τόσο στην έναρξη όσο και στο τέλος της παρέμβασης. Αυτές οι διατροφικές ανεπάρκειες –συμπεριλαμβανομένων των φυτικών ινών, ριβοφλαβίνης, βιταμίνης C και σιδήρου– υποδηλώνουν ότι η βασική διατροφή των ασθενών με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου ήταν χαμηλής ποιότητας και πιθανώς ανεπαρκής σε πολλαπλούς τομείς. Αυτό αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο των διαιτολόγων στην αξιολόγηση και καθοδήγηση των ασθενών όχι μόνο για τη διαχείριση των συμπτωμάτων, αλλά και για τη διασφάλιση της συνολικής θρεπτικής επάρκειας. Η αυστηρή δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs οδήγησε σε σημαντική μείωση της πρόσληψης φρουκτανών, γεγονός που συσχετίστηκε με βελτίωση των συμπτωμάτων, ενισχύοντας τη αξία των εξειδικευμένων διαιτητικών παρεμβάσεων στη διαχείριση του ευερέθιστου εντέρου.

Περιορισμοί της δίαιτας FODMAP

Παρόλο που η δίαιτα FODMAP αποτελεί μία από τις πλέον τεκμηριωμένες διατροφικές παρεμβάσεις για το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, δεν είναι πανάκεια. Ψυχολογικές μεταβλητές, όπως η κατάθλιψη και το στρες, φαίνεται πως επηρεάζουν σημαντικά την ανταπόκριση στη δίαιτα FODMAP. Μελέτες έχουν δείξει ότι άτομα με υψηλά σκορ κατάθλιψης είναι λιγότερο πιθανό να εμφανίσουν βελτίωση των συμπτωμάτων μετά την εφαρμογή της δίαιτας. Η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση, η οποία συνδέεται άμεσα με την λειτουργία του άξονα εγκεφάλου-εντέρου (gut-brain axis), ενδέχεται να παρεμβαίνει στην ικανότητα του οργανισμού να αντιληφθεί ή να επεξεργαστεί σωστά τα ερεθίσματα από το πεπτικό σύστημα. Ως εκ τούτου, η αξιολόγηση της ψυχικής κατάστασης πριν από την έναρξη της δίαιτας FODMAP μπορεί να συνεισφέρει στη σωστή επιλογή θεραπευτικής στρατηγικής.

Επίσης, η αδικαιολόγητη υιοθέτηση αυστηρής αποφυγής FODMAP χωρίς τεκμηρίωση μπορεί να επιβαρύνει διατροφικά τον οργανισμό και να οδηγήσει σε ανεπιθύμητες επιπτώσεις στο μικροβίωμα του εντέρου.

Μπορώ να ακολουθήσω μόνος μου τη δίαιτα FODMAP;

H ακολούθηση της δίαιτας χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAP είναι δύσκολη, καθώς απαιτεί τον περιορισμό πολλών ειδών τροφίμων. Για τον λόγο αυτό, οι ασθενείς που αποφασίζουν να ενταχθούν σε μια τέτοια δίαιτα θα πρέπει οπωσδήποτε να παρακολουθούνται από έμπειρο και εξειδικευμένο διαιτολόγο, ο οποίος θα πρέπει να παρέχει στους ασθενείς ένα λεπτομερές και επαρκές διαιτητικό πλάνο, ενώ ενδεχομένως θα απαιτηθούν συμπληρώματα διατροφής κατά την πρώτη φάση της δίαιτας, δηλαδή του περιορισμού. Εννοείται ότι είναι απαραίτητη η λήψη του λεπτομερούς ιατρικού ιστορικού του ασθενούς πριν την έναρξη της οποιασδήποτε δίαιτας, λαμβάνοντας υπόψη συνοδά νοσήματα, εργαστηριακές εξετάσεις και φαρμακευτική αγωγή.

Η υιοθέτηση της δίαιτας FODMAP δεν σημαίνει κοινωνική απομόνωση. Η κατάλληλη εκπαίδευση επιτρέπει την επιλογή γευμάτων ακόμα και σε εστιατόρια. Για παράδειγμα, μπορεί να προτιμηθεί κρέας ή ψάρι στη σχάρα με συνοδευτικά όπως βραστά λαχανικά (καρότο, κολοκύθι) και λευκό ρύζι. Να αποφεύγονται πιάτα που περιέχουν σκόρδο, κρεμμύδι ή σάλτσες άγνωστης σύνθεσης.

Πού μπορώ να βρω αναλυτικά τις τροφές χαμηλής και υψηλής περιεκτικότητας σε FODMAP;

Δείτε αναλυτικά τις τροφές χαμηλής και υψηλής περιεκτικότητας σε FODMAP κάνοντας κλικ εδώ για να κατεβάσετε και να εκτυπώσετε τον Πίνακα σε μορφή PDF: ZAVOS FODMAP.

Όπως αναφέρω και παραπάνω, η προτεινόμενη λίστα τροφίμων είναι αποκλειστικά εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να επιχειρήσετε μόνοι σας να εφαρμόσετε την δίαιτα FODMAP, αλλά πάντα με την καθοδήγηση ενός εξειδικευμένου πιστοποιημένου διαιτολόγου σε συνεργασία με τον γαστρεντερολόγο που θα επισκεφθείτε. Η δίαιτα αυτή είναι πολύ περιοριστική και δεν πρέπει να την ακολουθήσετε σε μόνιμη βάση αλλά για περιορισμένο και αυστηρώς καθορισμένο χρονικό διάστημα υπό την επίβλεψη ειδικού.

Τι είναι η προσέγγιση FODMAP-light;

Η προσέγγιση FODMAP-light αποτελεί μια εναλλακτική μέθοδο της κλασικής δίαιτας χαμηλής σε FODMAP, σχεδιασμένη να παρέχει ανακούφιση από τα συμπτώματα του ευερέθιστου εντέρου, αποφεύγοντας παράλληλα τους διατροφικούς περιορισμούς. Αυτή η απλουστευμένη μέθοδος εστιάζει στη μείωση μόνο των πιο κοινών και προβληματικών τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε FODMAP, όπως το κρεμμύδι, το σκόρδο και ορισμένα όσπρια, αντί να αποκλείει όλες τις κατηγορίες τροφών υψηλών σε FODMAP. Στοχεύοντας στους βασικούς παράγοντες που προκαλούν συμπτώματα, η προσέγγιση FODMAP-light προσφέρει ένα πιο πρακτικό και λιγότερο απαιτητικό διατροφικό πλάνο, που εξακολουθεί να παρέχει ουσιαστική βελτίωση των συμπτωμάτων. Μελέτες υποδηλώνουν ότι αυτή η μέθοδος μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για άτομα με ήπια έως μέτρια συμπτώματα ευερέθιστου εντέρου, επιτρέποντάς τους να επωφεληθούν από τη διατροφική παρέμβαση χωρίς τις πολυπλοκότητες της πλήρους δίαιτας χαμηλής σε FODMAP.

Αυτή η προσέγγιση είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για όσους αντιμετωπίζουν δυσκολίες με τον εκτεταμένο προγραμματισμό και την παρακολούθηση που απαιτεί η κλασική δίαιτα χαμηλή σε FODMAP. Παρέχει μεγαλύτερη ευελιξία στις διατροφικές επιλογές, διευκολύνοντας τη διατήρηση των κοινωνικών συνηθειών κατανάλωσης φαγητού και των πολιτισμικών προτιμήσεων. Η μέθοδος FODMAP-light μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως πρώτη επιλογή διατροφικής παρέμβασης για άτομα που διστάζουν να δεσμευτούν σε πιο εντατικές αλλαγές στη διατροφή τους. Με τη βοήθεια διαιτολόγου ή γαστρεντερολόγου, οι ασθενείς μπορούν να εντοπίσουν ποιες τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε FODMAP είναι πιο προβληματικές για αυτούς και να εστιάσουν στον αποκλεισμό αυτών των συγκεκριμένων τροφών. Αυτή η στοχευμένη προσέγγιση μειώνει το άγχος που σχετίζεται με τη διατροφή, ενισχύει τη συμμόρφωση και προσφέρει έναν βιώσιμο τρόπο διαχείρισης των συμπτωμάτων του ευερέθιστου εντέρου, διατηρώντας παράλληλα μια ισορροπημένη και απολαυστική διατροφή.

Περίπτωση ασθενούς που θα συνέστηνα την δίαιτα FODMAP

Άνδρας ηλικίας 34 ετών επισκέπτεται το ιατρείο με μακροχρόνια συμπτώματα κοιλιακού πόνου που βελτιώνεται μετά την κένωση, φουσκώματος, μετεωρισμού και εναλλαγών διάρροιας και δυσκοιλιότητας, που επιδεινώνονται μετά την κατανάλωση γευμάτων. Τα συμπτώματα παρουσιάζονται σχεδόν καθημερινά εδώ και τουλάχιστον 2 έτη, επηρεάζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής του, καθώς αποφεύγει κοινωνικές εξόδους και εκδηλώσεις λόγω αμηχανίας. Η κλινική και εργαστηριακή διερεύνηση (ενδοσκόπηση ανωτέρου και κατωτέρου πεπτικού, έλεγχος κοπράνων, έλεγχος τροφικών αλλεργιών και δυσανεξιών) δεν ανέδειξε οργανική παθολογία, και τέθηκε η διάγνωση του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου μικτού τύπου, σύμφωνα με τα κριτήρια της Ρώμης IV.

Ο ασθενής αναφέρει πως έχει ήδη επιχειρήσει να τροποποιήσει μόνος του τη διατροφή του, αποφεύγοντας γαλακτοκομικά και λιπαρά φαγητά, χωρίς ουσιαστική βελτίωση. Επιπλέον, εμφανίζει ήπια αγχώδη διαταραχή και στρες λόγω εργασιακής και οικονομικής πίεσης. Καθώς τα συμπτώματά του επιδεινώνονται συστηματικά μετά την κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών, και με δεδομένο το ιστορικό αποτυχίας γενικών διατροφικών παρεμβάσεων, συνεστήθη η εφαρμογή της δίαιτας χαμηλής σε FODMAP σε συνεργασία με εξειδικευμένο γαστρεντερολόγο και πιστοποιημένο διαιτολόγο. Μέσω της δομημένης αυτής προσέγγισης επιδιώκεται η ανακούφιση των συμπτωμάτων, η σταδιακή αναγνώριση των τροφών που τα πυροδοτούν και η εξατομίκευση της διατροφής του ασθενούς.

Βιβλιογραφία

1. Aoun A, Maalouf J, Khalil S, Khoury VE. The role of nutrition in the treatment of irritable bowel syndrome. Family Medicine & Primary Care Review. 2021. doi:10.5114/fmpcr.2021.108206.
2. Nanayakkara WS, Skidmore PM, O’Brien L, et al. Efficacy of the low FODMAP diet for treating irritable bowel syndrome: the evidence to date. Clin Exp Gastroenterol 2016;9:131-42.
3. McIntosh K, Reed DE, Schneider T, et al. FODMAPs alter symptoms and the metabolome of patients with IBS: a randomised controlled trial. Gut 2016;66:1241-51.
4. Böhn L, Störsrud S, Liljebo T, et al. Diet low in FODMAPs reduces symptoms of irritable bowel syndrome as well as traditional dietary advice: a randomized controlled trial. Gastroenterology 2015;149:1399–407.
5. Altobelli E, Del Negro V, Angeletti PM, et al. Low-FODMAP diet improves irritable bowel syndrome symptoms: a meta-analysis. Nutrients 2017;9:940.
6. Whelan K, Ford AC, Burton-Murray H, Staudacher HM. Dietary management of irritable bowel syndrome: considerations, challenges, and solutions. Lancet Gastroenterol Hepatol 2024;9:1147-1161.
7. Manning LP, Tuck CJ, Biesiekierski JR. Predicting response to the low FODMAP diet in irritable bowel syndrome: Current evidence and clinical considerations. Asia Pac J Clin Nutr 2025;34:373-385.
8. Hillestad EMR, Steinsvik EK, Teige ES, et al. Nutritional safety and status following a 12-week strict low FODMAP diet in patients with irritable bowel syndrome. Neurogastroenterol Motil 2024 Apr 30:e14814