Εξωεντερικές εκδηλώσεις Ελικοβακτηριδίου του πυλωρού

Εισαγωγή

Η ανακάλυψη του H. pylori στον γαστρικό βλεννογόνο αποτελεί σημαντικό ορόσημο στη σύγχρονη Γαστρεντερολογία, αλλάζοντας τη φυσική ιστορία πολλών H. pylori-σχετιζόμενων παθήσεων του ανωτέρου πεπτικού, όπως χρόνια γαστρίτιδα, πεπτικό έλκος, γαστρικό καρκίνο και MALT λέμφωμα. Επισημαίνεται ότι, η H. pylori λοίμωξη εξακολουθεί να θεωρείται μία από τις συχνότερες μικροβιακές λοιμώξεις στον άνθρωπο. Πολύ πρόσφατες εκτιμήσεις δείχνουν ότι στη Βόρεια Ευρώπη και Βόρεια Αμερική ~1/3 των ενηλίκων είναι μολυσμένοι, ενώ στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, Νότια Αμερική και Ασία, ο επιπολασμός της H. pylori λοίμωξης συχνά είναι >50%.¹ O υψηλός επιπολασμός της νόσου οφείλεται, εν μέρει, στους μετανάστες που προέρχονται από χώρες με υψηλό επιπολασμό της H. pylori λοίμωξης.¹ Το ευθυνόμενο H. pylori αριθμεί 1600 γονίδια, παράγει ένζυμα, τοξίνες, και διεγείρει την έκλυση ποικίλων φλεγμονωδών μεσολαβητών αποικίζοντας το γαστρικό βλεννογόνο. Πρόκειται για κατεξοχήν εξωκυττάριο μικροοργανισμό και ενίοτε εντοπίζεται ενδοκυττάρια. Επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν την παρουσία συσχέτισης μεταξύ της H. pylori λοίμωξης και εξωεντερικών εκδηλώσεων, ιδιαίτερα όσων χαρακτηρίζονται από επίμονη και χαμηλόβαθμη συστηματική φλεγμονή. Έχουν αναφερθεί διάφοροι H. pylori-επαγόμενοι μηχανισμοί οι οποίοι εμπλέκονται στην ανάπτυξη και πρόοδο διαφόρων εξωεντερικών νόσων όπως: έκλυση φλεγμονωδών μεσολαβητών, επαγωγή μοριακής μίμησης μέσω έκφρασης πρωτεϊνών που διαθέτουν κοινούς επιτόπους με πεπτίδια του ξενιστή, και μέσω πρόκλησης διαταραχής απορρόφησης θρεπτικών ουσιών και φαρμάκων. Ένας σημαντικός αριθμός μελετών που αφορούν τη συσχέτιση της H. pylori λοίμωξης με εξωεντερικές εκδηλώσεις δημοσιεύεται ετησίως στη διεθνή βιβλιογραφία, σχετικό δε κεφάλαιο του ειδικού ετήσιου τεύχους του περιοδικού της European Helicobacter Study Group Helicobacter είναι αφιερωμένο στις νεότερες σχετικές μελέτες. Η παρούσα εισήγηση αναφέρεται στα δεδομένα που αφορούν τη συσχέτιση του H. pylori με τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα (γλαύκωμα, πολλαπλή σκλήρυνση, νόσος Parkinson, νόσος Alzheimer), την ισχαιμική καρδιακή νόσο και νοσήματα του ήπατος (μη αλκοολική λιπώδης νόσος και κίρρωση του ήπατος).

H. pylori και νευροεκφυλιστικά νοσήματα

Το γλαύκωμα, η πολλαπλή σκλήρυνση, η νόσος Parkinson, και η νόσος Alzheimer είναι νευρολογικές παθήσεις που έχουν μελετηθεί για πιθανή συσχέτιση με την H. pylori λοίμωξη.

Γλαύκωμα

Η αρχική μελέτη των Kountouras και συν.² έδειξε ιστολογική παρουσία H. pylori λοίμωξης σε 87,5% των ασθενών με γλαύκωμα ανοικτής γωνίας (28 από 32), σε 88,9% των ασθενών με ψευδοαποφολιδωτικό γλαύκωμα (8 από 9) και σε 46,7% των αναιμικών μαρτύρων (14 από 30) (στατιστικώς σημαντική διαφορά). Στη δεύτερη μελέτη της ίδιας ομάδας³ βρέθηκε ότι οι ασθενείς με H. pylori λοίμωξη οι οποίοι έλαβαν επιτυχώς θεραπεία εκριζώσεως είχαν στατιστικώς σημαντική μείωση στην ενδοφθάλμια πίεση, 1 και 2 έτη μετά το πέρας της θεραπείας. Παρόμοια βελτίωση σημειώθηκε και στα δεδομένα των δεικτών των οπτικών πεδίων το ίδιο χρονικό διάστημα. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζουν ενδιαφέρον διότι είναι ασύνηθες οι αναφερόμενοι παράμετροι να βελτιώνονται με την πάροδο του χρόνου. Αντίθετα, οι ασθενείς με γλαύκωμα που ήταν θετικοί στην H. pylori λοίμωξη, αλλά στους οποίους η θεραπεία εκριζώσεως απέτυχε, παρουσίασαν μικρή επιδείνωση στους δείκτες των οπτικών πεδίων στο τέλος της παρακολουθήσεως (2 έτη). Τα δεδομένα αυτά υποδηλώνουν ότι η H. pylori λοίμωξη φαίνεται ότι αποτελεί αιτιοπαθογενετικό παράγοντα στο γλαύκωμα. Στην τρίτη μελέτη της ίδιας ομάδας,⁴ διερευνήθηκε η παρουσία των ειδικών anti-H. pylori IgG αντισωμάτων στο υδατοειδές υγρό των ασθενών με γλαύκωμα, και έγινε σύγκριση των επιπέδων τους με τα αντίστοιχα επίπεδα στο υδατοειδές υγρό ασθενών με καταρράκτη παρόμοιας ηλικίας (μάρτυρες). Ειδικότερα, υδατοειδές υγρό ελήφθη στην έναρξη του χειρουργείου του γλαυκώματος (τραμπεκουλεκτομής) από 26 οφθαλμούς 26 ασθενών με γλαύκωμα ανοικτής γωνίας, 27 οφθαλμούς 27 ασθενών με ψευδοαποφολιδωτικό γλαύκωμα και στην έναρξη του χειρουργείου καταρράκτη (φακοθρυψίας) από 31 οφθαλμούς 31 ασθενών με καταρράκτη και φυσιολογική ενδοφθάλμια πίεση. Δείγματα ορού ελήφθησαν επίσης την ημέρα πριν το χειρουργείο από όλους τους ασθενείς. Η μέση συγκέντρωση των αντισωμάτων έναντι του H. pylori στο υδατοειδές υγρό των ασθενών με γλαύκωμα ανευρέθη στατιστικώς υψηλότερη από την αντίστοιχη στο υδατοειδές υγρό των μαρτύρων και για τα δύο είδη γλαυκώματος. Επιπλέον, ο τίτλος των αντισωμάτων έναντι του H. pylori συσχετίσθηκε με τη βαρύτητα της γλαυκωματικής βλάβης (cupping). Τέλος, στα πλαίσια της διδακτορικής διατριβής του Dr. Χρήστου Ζαβού^5,6 ανιχνεύθηκε H. pylori ιστολογικώς σε δείγματα βιοψιών από τον οφθαλμό ασθενών με γλαύκωμα, ενισχύοντας τα προηγούμενα ευρήματά μας για τη συμμετοχή της H. pylori λοίμωξης στην παθογένεια της γλαυκωματικής νευροπάθειας. Εφαρμόζοντας ποικίλες σχετικές μεθόδους διαγνώσεως της H. pylori λοίμωξης, επόμενες μελέτες από Κορέα, Κίνα, Ινδία, Ιράν και Τουρκία συμφωνούν με τα αναφερόμενα Ελληνικά δεδομένα, ενώ μελέτες από Καναδά, Ιταλία και Ισραήλ εφαρμόζοντας την ορολογική διαγνωστική μέθοδο που υστερεί έναντι της ιστολογικής μεθόδου (πρακτικό διαγνωστικό gold standard) δεν αναφέρουν συσχέτιση της H. pylori λοίμωξης και γλαυκώματος.⁷ Οι πιθανοί μηχανισμοί επιδράσεως της H. pylori λοίμωξης στην παθοφυσιολογία του γλαυκώματος περιλαμβάνουν:⁸

1. συγκόλληση αιμοπεταλίων-λευκοκυττάρων μέσω L- και P- σελεκτίνης
2. έκλυση φλεγμονωδών και αγγειοδραστικών ουσιών, όπως κυτταροκινών (interleukin [IL]-1, -6, -8, -10, -12, tumor necrosis factor [TNF]-α, ιντερφερόνης), εικοσανοειδών (λευκοτριένια, προσταγλανδίνες) ή πρωτεϊνών οξείας φάσεως (ινωδογόνο, CRP), οι οποίες προκαλούν σχετιζόμενες αγγειακές και λειτουργικές διαταραχές συμπεριλαμβανομένου του γλαυκώματος
3. επαγωγή αυξημένων επιπέδων ενδοθηλίνης-1, η οποία αποτελεί ισχυρό αγγειοσυσπαστικό παράγοντα αρτηριολίων/φλεβιδίων οδηγώντας σε μικροαγγειακή διαταραχή που δυνατόν να αποτελεί κύριο παθογενετικό παράγοντα προκλήσεως έλκους και γλαυκώματος
4. ανάπτυξη διασταυρούμενης μίμησης (cross mimicry) μεταξύ πρωτεϊνών του H. pylori και ενδοθηλίου
5. άλλοι παράγοντες, όπως υπέρμετρη παραγωγή οξειδίου του αζώτου, δραστικών μεταβολιτών οξυγόνου και κυκλοφορούντα υπεροξείδια λιπιδίων, τα οποία επίσης εμπλέκονται στην παθογένεση του γλαυκώματος
6. επίδραση στην αποπτωτική διεργασία που φαίνεται να είναι κοινός παράγων εμπλεκόμενος στην παθοφυσιολογία H. pylori λοίμωξης και γλαυκώματος

Πολλαπλή σκλήρυνση

Η πολλαπλή σκλήρυνση αποτελεί χρόνια φλεγμονώδη νόσο γενετικής-ανοσιακής προέλευσης, χαρακτηριζόμενη από απομυελίνωση του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ) και αξονική εκφύλιση, στα πλαίσια διήθησης από φλεγμονώδη κύτταρα, λόγω δυσλειτουργίας του αιματοεγκεφαλικού φραγμού και αυτοάνοσης απάντησης έναντι αυτοαντιγόνων του ΚΝΣ, με αποτέλεσμα πρόκληση απομυελινωτικού τύπου βλαβών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα διδακτορικής διατριβής^9,10 διαπιστώθηκε σημαντικά αυξημένη παρουσία ενεργού H. pylori λοίμωξης διαπιστωμένης ιστολογικώς σε ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση (86,4%) και κλινικώς μεμονωμένο σύνδρομο (89,6%) έναντι ομάδας μαρτύρων (50%). Επιπλέον, εδείχθη ότι η H. pylori λοίμωξη σε ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση και ΚΜΣ πιθανόν επάγει χυμικές και κυτταρικές ανοσιακές αποκρίσεις, οι οποίες συμβάλλουν με ποικίλους μηχανισμούς, όπως διάσπαση του αιματοεγκεφαλικού φραγμού και μηχανισμούς τύπου «Δούρειου Ίππου» και αποπτώσεως στην παθοφυσιολογία των δύο νοσολογικών αυτών οντοτήτων όπου πιθανόν εμπλέκονται γονίδια αποπτωτικά ή αντιαποπτωτικά, κυτταροκίνες, οξειδωτικό στρες, κατεξοχήν Β λεμφοκύτταρα, παθολογικά επίπεδα ομοκυστεΐνης και γενετικοί παράγοντες. Αντίθετα, οι Long και συν.¹¹ ανέφεραν αυξημένη συχνότητα H. pylori αντισωμάτων σε ασθενείς με οπτική νευρομυελίτιδα σε σχέση με τους ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση ή τους υγιείς μάρτυρες. Είναι ενδιαφέρον ότι αν και η υδατοδιαλυτή πρωτεΐνη ακουαπορίνη-4 (AQP4) πιθανόν να εξασκεί άμεση επίδραση στην ανάπτυξη της οπτικής νευρομυελίτιδας, οι συγγραφείς πρότειναν την ύπαρξη μοριακής μίμησης μεταξύ της AQP4 και ορισμένων υδατοδιαλυτών πρωτεϊνών του H. pylori. Τα δεδομένα αυτά επιβεβαιώθηκαν ως προς την ύπαρξη αυξημένων τίτλων αντισωμάτων ορού έναντι του H. pylori σε AQP4(+) ασθενείς με οπτική νευρομυελίτιδα έναντι υγιών μαρτύρων. Ειδικότερα, μια σειρά φλεγμονωδών μεσολαβητών ή παραγώγων του οξειδωτικού στρες που επάγονται από το H. pylori φαίνεται ότι εμπλέκονται στη διαταραχή του αιματοεγκεφαλικού φραγμού. Ακολούθως τα αντισώματα έναντι της AQP4 και τα Τ κύτταρα δυνατόν να εισέρχονται στο ΚΝΣ και να επηρεάζουν σημαντικά την παθογένεση της οπτικής νευρομυελίτιδας. Μια άλλη πρόσφατη μελέτη των Mohebi και συν.¹² έδειξε, με χρήση ορολογικού ελέγχου, χαμηλότερη συχνότητα πολλαπλής σκλήρυνσης σε ασθενείς με H. pylori προτείνοντας ένα πιθανό προστατευτικό παρά αρνητικό ρόλο της H. pylori λοίμωξης στη νόσο αυτή.

Νόσος Alzheimer

Η νόσος Alzheimer είναι νευροεκφυλιστική νόσος των ηλικιωμένων που επηρεάζει δυσμενώς την καθημερινότητα και προσωπικότητα των ασθενών. Αποτελεί προοδευτική, θανατηφόρο παθολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από διαταραχή στην μνήμη, προοδευτική επιδείνωση της ικανότητας των ασθενών να συνεχίσουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες, και συνοδεύεται από σειρά νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων. Η μέση διάρκεια επιβίωσης από την έναρξη των συμπτωμάτων είναι 3,1-3,5 έτη,¹³ ενώ η 14ετής επιβίωση των ασθενών είναι 2,4% έναντι 16,6% για τον πληθυσμό αντίστοιχης ηλικίας χωρίς νόσο Alzheimer.¹⁴ Ενώ τα αίτια της νόσου Alzheimer παραμένουν αδιευκρίνιστα, παθογόνοι μικροοργανισμοί όπως ο ιός του απλού έρπητα και τα Chlamydophila pneumoniae φαίνεται ότι πυροδοτούν την εμφάνιση της νόσου.^15,16 Επίσης, υφίστανται δεδομένα συσχέτισης μεταξύ της H. pylori λοιμώξεως και της νόσου Alzheimer, με επιδημιολογικές μελέτες να αναφέρουν αυξημένο ορολογικό τίτλο anti-H. pylori IgG αντισωμάτων στους ασθενείς με τη νόσο Alzheimer έναντι μαρτύρων. Η ορολογική όμως μέθοδος έχει μειονεκτήματα επειδή δεν διακρίνει μεταξύ παρούσας και παλαιάς λοιμώξεως. Η διάκριση αυτή είναι σημαντική διότι μόνο η ενεργός λοίμωξη επάγει χυμικές και κυτταρικές ανοσιακές αποκρίσεις που μέσω μοριακής μίμησης προκαλούν διασταυρούμενες αντιδράσεις με συστατικά των νεύρων του ξενιστή προκαλώντας ή προάγοντας την νευρική ιστική βλάβη. Επιπλέον, η εκρίζωση της H. pylori λοιμώξεως δυνατόν να καθυστερεί την πρόοδο της νόσου Alzheimer, κυρίως σε πρώιμα στάδια, συμπεριλαμβανομένης της ήπιας νοητικής διαταραχής. Πρόσφατα, ορισμένοι ερευνητές¹⁷ ανέφεραν αυξημένη συχνότητα H. pylori λοιμώξεως, διαγνωσμένης ιστολογικώς, σε Έλληνες ασθενείς με νόσο Alzheimer, η οποία συνοδευόταν από αυξημένη συγκέντρωση ομοκυστεΐνης ορού, έναν ανεξάρτητο παράγοντα κινδύνου για τη νόσο Alzheimer. Η ίδια ομάδα δημοσίευσε παρόμοια δεδομένα και για τους ασθενείς με ήπια νοητική διαταραχή σε σύγκριση με ομάδα μαρτύρων.¹⁸ Συνεχίζοντας την έρευνα, η ομάδα του Kountouras και συν.^19,20 έδειξε ότι η εκρίζωση του H. pylori δυνατόν να έχει θετική επίπτωση στις εκδηλώσεις της νόσου Alzheimer 2 έτη μετά την επιτυχή θεραπεία. Επίσης, τα αυξημένα επίπεδα στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό των anti-H. pylori IgG αντισωμάτων φαίνεται ότι αντανακλούν τη βαρύτητα της νόσου Alzheimer, υποστηρίζοντας περαιτέρω το ρόλο της H. pylori λοιμώξεως στην παθοφυσιολογία της νόσου Alzheimer. Σε άλλη μελέτη, οι Kountouras και συν.²¹ έδειξαν ότι η εκρίζωση του H. pylori σε ασθενείς με νόσο Alzheimer βελτίωσε σημαντικά την 5ετή επιβίωση [HR (95% CI) 0,287 (0,114-0,725), P=0,008]. Μια δεύτερη ομάδα Γάλλων ερευνητών²² δημοσίευσε ακολούθως τα δικά της δεδομένα που ενισχύουν τη συσχέτιση μεταξύ της H. pylori λοιμώξεως και της νόσου Alzheimer. Επίσης, τρεις ακόμη πιο πρόσφατες ανεξάρτητες μελέτες υποστήριξαν το ρόλο της H. pylori λοιμώξεως στη νόσο Alzheimer. Οι Huang και συν.²³ ανέφεραν ότι η H. pylori λοίμωξη αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης άνοιας κατά 1,6 φορές. Παρομοίως, οι Chang και συν.²⁴ έδειξαν ότι η εκρίζωση της H. pylori λοιμώξεως σε ασθενείς με νόσο Alzheimer σχετίζεται με μειωμένη πρόοδο (καθυστέρηση της εξέλιξης) της άνοιας. Η τρίτη μελέτη των Beydoun και συν.²⁵ έδειξε σαφή συσχέτιση μεταξύ του ορολογικού τίτλου έναντι του H. pylori και της έκπτωσης της νοητικής λειτουργίας σε Αμερικανούς ασθενείς. Επιπλέον, πρόσφατα δεδομένα δείχνουν ότι: α) η H. pylori-σχετιζόμενη Hp-n πρωτεΐνη σχηματίζοντας ολιγομερή αμυλοειδούς εμπλέκεται στην παθοφυσιολογία της νόσο Alzheimer,²⁶ και β) η πειραματική ενδοπεριτοναϊκή χορήγηση αποκλειστικά H. pylori διηθημάτων και όχι Εscherichia coli διηθημάτων προκαλεί σημαντική αύξηση του Aβ42 αμυλοειδούς στον ιππόκαμπο και φλοιό του κεντρικού νευρικού συστήματος των ποντικιών με συνοδό αύξηση της πρεσενιλίνης-2 (PS-2, presenilin-2) που αποτελεί συστατικό κλειδί της γ-σεκρετάσης (secretase), η οποία εμπλέκεται στην παραγωγή Aβ αμυλοειδούς και κατά συνέπεια στην πρόκληση νόσου Alzheimer μέσω διάσπασης της λειτουργίας των συνάψεων.²⁷ Συνοπτικά, οι αναφερόμενοι ποικίλοι H. pylori-επαγόμενοι παράγοντες που ισχύουν για το γλαύκωμα, προάγουν την ιστική βλάβη των νευρώνων και των άλλων νευροεκφυλιστικών νόσων του κεντρικού (όπως της αναφερόμενης πολλαπλής σκλήρυνσης) και περιφερικού νευρικού συστήματος (σύνδρομο Guillain-Barré).²⁸ Ειδικότερα, πιθανολογείται ότι η προσέγγιση και η εντόπιση του βακτηρίου στο ΚΝΣ με συνοδό πρόκληση παθολογίας του ΚΝΣ είναι δυνατόν να επιτευχθεί κυρίως μέσω δύο οδών. Το H. pylori δύναται να εισέλθει στο ΚΝΣ αιματογενώς ή/και διαμέσου της στοματικής-ρινικής-οσφρητικής οδού επάγοντας τις παθολογίες του ΚΝΣ. Η πιθανή εισροή ενεργοποιημένων μονοκυττάρων μολυσμένων με H. pylori (λόγω μειονεκτικής αυτοφαγίας) στο ΚΝΣ (αναφερόμενη θεωρία Δούρειου ίππου), λόγω διάσπασης του αιμοατοεγκεφαλικού φραγμού προκαλούμενου από ποικίλους H. pylori-επαγόμενους μεσολαβητές και κυτταροκίνες²⁹ πυροδοτεί την έναρξη φλεγμονώδους βλάβης των νευρώνων.²⁶ Επιπλέον, το H. pylori ανευρίσκεται στη ρινική και στοματική κοιλότητα, η οποία λειτουργεί ως μόνιμη πηγή (reservoir) και τροφοδότης του H. pylori, πιθανολογείται δε ότι το βακτήριο, μέσω της στοματικής-ρινικής-νευροοσφρητικής οδού, εισέρχεται στο ΚΝΣ επάγοντας τις νευροεκφυλιστικές παθολογίες. Τέλος, οι H. pylori-επαγόμενες ντιφενσίνες (στοιχεία φυσικής ανοσίας) διέρχονται τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό και η παθολογική τους έκφραση πιθανόν να επάγει την νευροεκφύλιση, μέσω τροποποίησης των αποκρίσεων του φυσικού και προσαρμοστικού ανοσιακού συστήματος.³⁰

H. pylori και στεφανιαία νόσος

Πρόσφατη προοπτική μελέτη³¹ διερεύνησε τη συσχέτιση της H. pylori λοίμωξης (ειδικά σε ότι αφορά τα κυτταροτοξικά CagA στελέχη) με τη στεφανιαία νόσο, εκτιμώμενη με δοκιμασία κόπωσης με σπινθηρογράφημα αιμάτωσης του μυοκαρδίου. Η μελέτη χρησιμοποίησε ορολογική μέθοδο για τη διάγνωση του H. pylori και διερεύνησε αν η παρουσία ή μη του H. pylori σχετίζεται με αναστρέψιμες ή μόνιμες αλλοιώσεις (λόγω εμφράγματος μυοκαρδίου). Συνολικά, συμπεριελήφθησαν 300 ασθενείς (170 άνδρες, μέσης ηλικίας 67 ± 11 έτη), εκ των οποίων οι 127 χωρίς και οι 173 με στεφανιαία νόσο. Οι ασθενείς με στεφανιαία νόσο ήταν κυρίως άνδρες, μεγαλύτερης ηλικίας, με ιστορικό δυσλιπιδαιμίας σε στατιστικά σημαντική διαφορά σε σχέση με όσους δεν είχαν στεφανιαία νόσο. Η μελέτη έδειξε ότι οι ασθενείς με στεφανιαία νόσο είχαν αυξημένη συχνότητα H. pylori λοίμωξης (odds ratio 1,95, 95%CI 1,2-23,11, P=0,005). Ειδικότερα, οι ασθενείς με μόνιμες βλάβες (έμφραγμα του μυοκαρδίου) παρουσίαζαν σε μεγαλύτερο ποσοστό H. pylori λοίμωξη (odds ratio 2,93, 95%CI 1,5-5,75, P=0,002), ενώ όσοι είχαν αναστρέψιμες ισχαιμικές αλλοιώσεις παρουσίαζαν τάση μεγαλύτερης συχνότητας H. pylori λοίμωξης η οποία όμως δεν έφτανε σε στατιστική σημαντικότητα. Η παρουσία κυτταροτοξικών στελεχών H. pylori CagA δεν διέφερε στατιστικά μεταξύ των στεφανιαίων και μη στεφανιαίων ασθενών. Παρόμοια αποτελέσματα ανευρέθησαν και στην πολυπαραγοντική ανάλυση που έλαβε υπόψη της διάφορους παράγοντες κινδύνου που περιλάμβαναν ηλικία, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, υπερχοληστερολαιμία, οικογενειακό ιστορικό στεφανιαίας νόσου, δείκτη μάζας σώματος και κάπνισμα. Σχετικές μελέτες μας έδειξαν ότι αυξημένα επίπεδα ινωδογόνου (ανεξάρτητος παράγοντας κινδύνου για καρδιαγγειακή νόσο) σχετίζονται με H. pylori λοίμωξη και μειώνονται σημαντικά μετά την εκρίζωση της λοίμωξης σε ασθενείς με στεφανιαία νόσο.³² Έχουν διατυπωθεί από την ομάδα μας ποικίλοι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί με τους οποίους η H. pylori λοίμωξη σχετίζεται με την στεφανιαία νόσο.^32,33 Ειδικότερα:

1. Το H. pylori σχετίζεται με την αντίσταση στην ινσουλίνη (κύριο στοιχείο μεταβολικού συνδρόμου), που παρατηρείται στους ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 και την παχυσαρκία, καταστάσεις που αποτελούν σοβαρούς παράγοντες κινδύνου για αθηρωμάτωση και στεφανιαία νόσο.
2. Το H. pylori σχετίζεται με τα αναφερόμενα αυξημένα επίπεδα ινωδογόνου, που αποτελεί ανεξάρτητο παράγοντα κινδύνου για ισχαιμική καρδιακή νόσο.
3. Το H. pylori ενεργοποιεί τα μονοπύρηνα κύτταρα επάγοντας θρομβωτικά επεισόδια λόγω διάσπασης του ινωδογόνου σε ινική.
4. Το H. pylori συνδέεται με τον παράγοντα Von Willebrand και αλληλεπιδρά με την γλυκοπρωτεΐνη Ib προκαλώντας συγκόλληση των αιμοπεταλίων και θρόμβωση.
5. Το H. pylori αυξάνει, επιπλέον, την συγκόλληση των αιμοπεταλίων, μέσω της παραγωγής L- και P- σελεκτίνης, και μέσω αύξησης των τριγλυκεριδίων και ποικίλων προ-αθηρωματικών παραγόντων, όπως της ομοκυστεΐνης.
6. Το H. pylori αυξάνει την παραγωγή του TNF-α και της IL-6, που παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της σύνθεσης πρωτεϊνών οξείας φάσεως, όπως ινωδογόνο και παράγοντας VIII, που αποτελούν παράγοντες κινδύνου αθηρωμάτωσης.
7. Αντικαρδιολιπινικά αντιγόνα που ευθύνονται για την στεφανιαία νόσο έχουν ανευρεθεί σε ασθενείς με στεφανιαία νόσο και H. pylori λοίμωξη.
8. Το H. pylori αυξάνει τα επίπεδα των υπεροξειδίων των λιπιδίων τα οποία σχετίζονται με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο.

H. pylori και ήπαρ

Μη αλκοολική λιπώδης νόσος ήπατος

Η μη αλκοολική λιπώδης νόσος του ήπατος περιλαμβάνει παθολογικές καταστάσεις που προκαλούνται από εναπόθεση λίπους στα ηπατοκύτταρα εξαιτίας διαφόρων παραγόντων, εξαιρουμένης της χρήσης αλκοόλ. Η νόσος περιλαμβάνει διάφορα στάδια, από απλή στεάτωση των ηπατοκυττάρων, μη αλκοολική στεατοηπατίτιδα, ίνωση των ηπατοκυττάρων, και τελικά κίρρωση και καρκίνο του ήπατος. Τα κλινικά δεδομένα που αφορούν το ρόλο της λοίμωξης από το H. pylori στη μη αλκοολική λιπώδη νόσο του ήπατος είναι περιορισμένα. Πρόσφατη μελέτη από Ιαπωνία³⁴ μελέτησε την επίπτωση του H. pylori στη μη αλκοολική λιπώδη νόσο του ήπατος και τη συσχέτιση της λοίμωξης με τη βαρύτητα της νόσου. Η μελέτη συμπεριέλαβε 130 ασθενείς με μη αλκοολική λιπώδη νόσο του ήπατος διαγνωσθείσα με βιοψία ήπατος, εκ των οποίων οι 43 είχαν απλή στεάτωση και 87 μη αλκοολική στεατοηπατίτιδα. Ο έλεγχος του H. pylori έγινε με ορολογική μέθοδο. Επιπλέον μετρήθηκαν διάφορες βιοχημικές παράμετροι στο αίμα, και η αντοχή στη γλυκόζη (έπειτα από ειδική διαδικασία). Τα δείγματα βιοψιών ελέγχθηκαν για ίνωση και παρουσία εναποθέσεων σιδήρου, και έγινε βαθμολόγηση βάσει του σκορ ενεργότητας της νόσου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, παρουσία H. pylori βρέθηκε στο 40% των ασθενών. Όσοι ασθενείς είχαν το H. pylori παρουσίαζαν σημαντικά αυξημένη συχνότητα μη αλκοολικής στεατοηπατίτιδας (προχωρημένο στάδιο της νόσου) σε σχέση με τους ασθενείς χωρίς H. pylori (81% έναντι 58%, P=0,008). Δεν παρατηρήθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων σε ότι αφορά την αντοχή στη γλυκόζη. Οι ασθενείς με H. pylori παρουσίαζαν μεγαλύτερο σκορ ενεργότητας της νόσου και μικρότερη εναπόθεση σιδήρου στα ηπατοκύτταρα σε σχέση με τους ασθενείς χωρίς H. pylori. Η πολυπαραγοντική ανάλυση έδειξε ότι ανεξάρτητοι παράγοντες κινδύνου της μη αλκοολικής στεατοηπατίτιδας ήταν: η H. pylori λοίμωξη (P=0,03), το θήλυ φύλο (P=0,029) και το NAFIC σκορ ≥2 μονάδες (P<0,001). Επισημαίνεται ότι το NAFIC σκορ είναι ένα κλινικό σκορ που βασίζεται στη φερριτίνη του ορού, την ινσουλίνη νηστείας και το κολλαγόνο 7S τύπου IV. Επιπλέον πρόσφατες μελέτες της ομάδας μας έδειξαν ότι η εκρίζωση της λοίμωξης φαίνεται να προκαλεί βελτίωση του σκορ ίνωσης της μη αλκοολικής λιπώδους νόσου του ήπατος και του δείκτη HSENSI [από τα αρχικά των λέξεων Homocysteine, Serum glutamic oxaloacetic transaminase (SGOT), Erythrocyte sedimentation rate, Nonalcoholic Steatohepatitis (NASH) Index], ο οποίος αποτελεί μη παρεμβατικό δείκτη ηπατικής ινώσεως και μη αλκοολικής στεατοηπατίτιδας.^35,36 Συμπερασματικά, το H. pylori αποτελεί ανεξάρτητο παράγοντα κινδύνου στην επίπτωση της απλής στεάτωσης σε μη αλκοολική στεατοηπατίτιδα, η δε εκρίζωση του H. pylori δυνατόν να συμβάλλει στην αντιμετώπιση της μη αλκοολικής στεατοηπατίτιδας.

Κίρρωση ήπατος

Υφίστανται δεδομένα συσχέτισης κίρρωσης ήπατος με H. pylori λοίμωξη. Πρόσφατη μετανάλυση³⁷ συμπεριέλαβε και ανέλυσε 21 δημοσιευμένες μελέτες από διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη που αφορούσαν 6135 ασθενείς με κίρρωση ήπατος, εκ των οποίων άνω του 52% ήταν θετικοί στην H. pylori λοίμωξη. Η συχνότητα H. pylori λοίμωξης ήταν διπλάσια σε σχέση με τις ομάδες μαρτύρων που χρησιμοποιήθηκαν στις μελέτες (P<0,0001). Στην Ευρώπη, η συχνότητα της H. pylori λοίμωξης ήταν τριπλάσια στους κιρρωτικούς σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Περαιτέρω ανάλυση υπο-ομάδων ανάλογα με την αιτιολογία, απεκάλυψε ότι η H. pylori λοίμωξη ήταν συχνότερη στην κίρρωση ήπατος ιογενούς αιτιολογίας (από ηπατίτιδα B ή C) (P<0,0001), παρά στην αλκοολικής αιτιολογίας κίρρωση. Επιπλέον, πρόσφατη μελέτη³⁸ διερεύνησε τον κίνδυνο αιμορραγίας από έλκος στομάχου ή δωδεκαδακτύλου στους κιρρωτικούς ασθενείς που έλαβαν πρώιμη (έγκαιρη) θεραπεία εκρίζωσης σε σύγκριση με κιρρωτικούς ασθενείς που έλαβαν όψιμη θεραπεία εκρίζωσης του μικροβίου. Η μελέτη συμπεριέλαβε 154 ασθενείς με κίρρωση ήπατος που έλαβαν πρώιμη (έγκαιρη) θεραπεία εκρίζωσης και 103 κιρρωτικούς ασθενείς που έλαβαν όψιμη θεραπεία εκρίζωσης του μικροβίου. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι κιρρωτικοί ασθενείς (ανεξαρτήτως αιτιολογίας κίρρωσης) που έλαβαν όψιμη θεραπεία εκρίζωσης του H. pylori είχαν αυξημένο κίνδυνο υποτροπιαζόντων πεπτικών ελκών (hazard ratio 1,58, 95%CI 1,09-2,28, P=0,015). Εντούτοις, ο κίνδυνος υποτροπής των πεπτικών ελκών δεν διέφερε στους κιρρωτικούς ασθενείς αλκοολικής αιτιολογίας (hazard ratio 1,47, 95%CI 0,77-2,83, P=0,247). Συνεπώς, η πρώιμη εκρίζωση του H. pylori λοίμωξη συνεπάγεται μειωμένο κίνδυνο υποτροπής των πεπτικών ελκών σε ασθενείς με κίρρωση ήπατος, πλην των αλκοολικών. Σε ότι αφορά την H. pylori–σχετιζόμενη ηπατική εγκεφαλοπάθεια, πρόσφατη μετανάλυση³⁹ συμπεριέλαβε 13 προοπτικές κλινικές μελέτες οι οποίες διερεύνησαν την επίδραση της εκρίζωσης του H. pylori σε ασθενείς με μη αντιρροπούμενη κίρρωση ήπατος και ηπατική εγκεφαλοπάθεια. Τα αποτελέσματα της μετανάλυσης έδειξαν ότι ενώ οι μελέτες αυτές ήταν ετερογενείς στη μεθοδολογία και το υλικό τους, εντούτοις οι 7 από τις 13 μελέτες έδειξαν βελτίωση της ηπατικής εγκεφαλοπάθειας έπειτα από επιτυχή θεραπεία εκρίζωσης του H. pylori. Σε άλλη μετανάλυση⁴⁰ έχει διαπιστωθεί ότι η εκρίζωση του H. pylori δεν μειώνει τα επίπεδα αμμωνίας στο αίμα. Συνεπώς, απαιτούνται καλύτερα σχεδιασμένες προοπτικές μελέτες με σκοπό την αποσαφήνιση του ρόλου του H. pylori στην ηπατική εγκεφαλοπάθεια. Η ομάδα μας διατύπωσε πρόσφατα στο Hepatology⁴¹ την υπόθεση ότι το H. pylori, εκτός από την παραγωγή αμμωνίας, δυνατόν να εμπλέκεται στην παθοφυσιολογία της έκπτωσης της νοητικής λειτουργίας της κίρρωσης με διαφορετικούς μηχανισμούς που περιλαμβάνουν την αναφερόμενη έκλυση φλεγμονωδών και αγγειοδραστικών ουσιών, οι οποίες εισέρχονται στον εγκέφαλο μέσω διαταραχής του αιματοεγκεφαλικού φραγμού προκαλώντας αγγειακές διαταραχές, οι οποίες με τη σειρά τους δυνατόν να οδηγήσουν μακροχρόνια σε νευρολογικές βλάβες. Το H. pylori επίσης προάγει τη συγκόλληση αιμοπεταλίων-λευκών αιμοσφαιρίων που παίζει σημαντικό παθοφυσιολογικό ρόλο στη νόσο Alzheimer. Επιπλέον, το H. pylori οδηγεί σε παραγωγή ελευθέρων ριζών οξυγόνου και επηρεάζει τις αποπτωτικές διεργασίες στον εγκέφαλο, γεγονός που πιθανόν οδηγεί σε μειωμένη νοητική λειτουργία και νόσο Alzheimer. Τέλος, τα αναφερόμενα ενεργοποιημένα μονοκύτταρα (που πιθανόν επιμολύνονται με το H. pylori εξαιτίας μειονεκτικής αυτοφαγίας που οδηγεί σε πολλαπλασιασμό των μικροβίων εντός των αυτοφαγικών κυστιδίων) δυνατόν να εισέρχονται στον εγκέφαλο μέσω διάσπασης του αιματοεγκεφαλικού φραγμού, προκαλώντας νευροεκφύλιση με συνοδό πιθανή έκπτωση της νοητικής λειτουργίας στους ασθενείς με κίρρωση ήπατος.

Ομιλία του Γαστρεντερολόγου Dr. Χρήστου Ζαβού στο 20ό Ελληνικό Συνέδριο για το Ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού, Αθήνα 13-14 Μαρτίου 2015.

Βιβλιογραφία

1. Eusebi LH, Zagari RM, Bazzoli F. Epidemiology of Helicobacter pylori infection. Helicobacter 2014;(Suppl 1):1-5.
2. Kountouras J, Mylopoulos N, Boura P, et al. Relationship between Helicobacter pylori infection and glaucoma. Ophthalmology 2001;108:599-604.
3. Kountouras J, Mylopoulos N, Chatzopoulos D, et al. Eradication of Helicobacter pylori may be beneficial in the management of chronic open-angle glaucoma. Arch Intern Med 2002;162:1237-1244.
4. Kountouras J, Mylopoulos N, Konstas AG, et al. Increased levels of Helicobacter pylori IgG antibodies in aqueous humor of patients with primary open-angle and exfoliation glaucoma. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2003;241:884-890.
5. Ζαβός Χ. Μοριακοί και γενετικοί παράγοντες συσχετίσεως λοιμώξεως από Ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού και γλαυκώματος. Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ. 2010.
6. Zavos C, Kountouras J, Sakkias G, et al. Histological presence of Helicobacter pylori bacteria in the trabeculum and iris of patients with primary open-angle glaucoma. Ophthalmic Res 2012;47:150-156.
7. Zavos C, Kountouras J, Deretzi G, et al. Helicobacter pylori infection as a risk factor for glaucoma: geographical similarities and diversities. In: Westerhouse AN (ed). Eye Research Developments: Glaucoma, Corneal Transplantation, and Bacterial Eye Infections, 1st Edn, New York: Nova Biomedical Books, 2009, pp. 67-86.
8. Kountouras J, Zavos C, Chatzopoulos D. Primary open-angle glaucoma: pathophysiology and treatment. Lancet 2004;364:1311-1312.
9. Γαβαλάς Ε. Επιδημιολογικοί και μοριακοί παράγοντες συσχέτισης λοιμώξεως από Ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού και πολλαπλής σκλήρυνσης. Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ. 2013.
10. Gavalas E, Kountouras J, Boziki M, et al. Relationship between Helicobacter pylori infection and multiple sclerosis. Ann Gastroenterol 2015; (in press)
11. Long Y, Gao C, Qiu W, et al. Helicobacter pylori infection in neuromyelitis optica and multiple sclerosis. NeuroImmunoModulation 2013;20:107-112.
12. Mohebi N, Mamarabadi M, Moghaddasi M. Relation of Helicobacter pylori infection and multiple sclerosis in Iranian patients. Neurol Int 2013;5:31-33.
13. Wolfson C, Wolfson DB, Asgharian M, et al. A reevaluation of the duration of survival after the onset of dementia. N Engl J Med 2001;344:1111-1116.
14. Molsa PK, Marttila RJ, Rinne UK. Long-term survival and predictors of mortality in Alzheimer’s disease and multi-infarct dementia. Acta Neurol Scand 1995; 91:159-164.
15. Itzhaki RF, Wozniak MA, Appelt DM, et al. Infiltration of the brain by pathogens causes Alzheimer’s disease. Neurobiol Aging 2004;25:619-627.
16. Robinson SR, Dobson C, Lyons J. Challenges and directions for the pathogen hypothesis of Alzheimer’s disease. Neurobiol Aging 2004;25:629-637.
17. Kountouras J, Tsolaki M, Gavalas E, et al. Relationship between Helicobacter pylori infection and Alzheimer disease. Neurology 2006;66:938-940.
18. Kountouras J, Tsolaki M, Boziki M, et al. Association between Helicobacter pylori infection and mild cognitive impairment. Eur J Neurol 2007;14:976-982.
19. Kountouras J, Boziki M, Gavalas E, et al. Eradication of Helicobacter pylori may be beneficial in the management of Alzheimer’s disease. J Neurol 2009;256:758-767.
20. Kountouras J, Boziki M, Gavalas E, et al. Increased cerebrospinal fluid Helicobacter pylori antibody in Alzheimer’s disease. Int J Neurosci 2009;119:765-777.
21. Kountouras J, Boziki M, Gavalas E, et al. Five-year survival after Helicobacter pylori eradication in Alzheimer disease patients. Cogn Behav Neurol 2010;23:199-204.
22. Roubaud-Baudron C, Krolak-Salmon P, Quadrio I, et al. Impact of chronic Helicobacter pylori infection on Alzheimer’s disease: preliminary results. Neurobiol Aging 2012;33:1009.e11-e19.
23. Huang WS, Yang TY, Shen WC, et al. Association between Helicobacter pylori infection and dementia. J Clin Neurosci 2014;21:1355-1358.
24. Chang YP, Chiu GF, Kuo FC, et al. Eradication of Helicobacter pylori is associated with the progression of dementia: a population-based study. Gastroenterol Res Pract 2013;2013:175729.
25. Beydoun MA, Beydoun HA, Shroff MR, et al. Helicobacter pylori seropositivity and cognitive performance among US adults: evidence from a large national survey. Psychosom Med 2013;75:486-496.
26. Kountouras J, Boziki M, Zavos C, et al. A potential impact of chronic Helicobacter pylori infection on Alzheimer’s disease pathobiology and course. Neurobiol Aging 2012;33:e3-e4.
27. Wang X-L, Zeng J, Feng J, et al. Helicobacter pylori filtrate impairs spatial learning and memory in rats and increases β-amyloid by enhancing expression of presenilin-2. Front Aging Neurosci 2014;6:66.
28. Kountouras J, Deretzi G, Grigoriadis N, et al. Guillain-Barré syndrome. Lancet Neurol 2008;7:1080-1081.
29. Kountouras J. Helicobacter pylori: an intruder involved in conspiring glaucomatous neuropathy. Br J Ophthalmol 2009;93:1413-1415.
30. Kountouras J, Deretzi G, Gavalas E, et al. A proposed role of human defensins in Helicobacter pylori-related neurodegenerative disorders. Med Hypotheses 2014;82:368-373.
31. Shmuely H, Wattad M, Solodky A, et al. Association of Helicobacter pylori with coronary artery disease and myocardial infarction assessed by myocardial perfusion imaging. Isr Med Assoc J 2014;16:341-346.
32. Kountouras J, Polyzos SA, Deretzi G, et al. Helicobacter pylori infection and the risk for cardiovascular disease. Eur J Intern Med 2011;22:e146-e147.
33. Kountouras J, Zavos C, Chatzopoulos D. Helicobacter pylori infection and the risk for coronary artery disease. Saudi Med J 2004;25:679-680.
34. Sumida Y, Kanemasa K, Imai S, et al. Helicobacter pylori infection might have a potential role in hepatocyte ballooning in nonalcoholic fatty liver disease. J Gastroenterol 2015 Jan 28. [Epub ahead of print]
35. Polyzos SA, Kountouras J, Papatheodorou A, et al. Helicobacter pylori infection in patients with nonalcoholic fatty liver disease. Metabolism 2013;62:121-126.
36. Polyzos SA, Nikolopoulos P, Stogianni A, et al. Effect of Helicobacter pylori eradication on hepatic steatosis, NAFLD fibrosis score and HSENSI in patients with nonalcoholic steatohepatitis: a MR imaging-based pilot open-label study. Arq Gastroenterol 2014;51:261-268.
37. Schulz C, Schütte K, Malfertheiner P. Does H. pylori eradication therapy benefit patients with hepatic encephalopathy?: systematic review. J Clin Gastroenterol 2014;48:491-499.
38. Chang SS, Hu HY. Early Helicobacter pylori eradication is associated with a reduced risk of recurrent peptic ulcers in cirrhotic patients. J Dig Dis 2014;15:451-458.
39. Feng H, Zhou X, Zhang G. Association between cirrhosis and Helicobacter pylori infection: a meta-analysis. Eur J Gastroenterol Hepatol 2014;26:1309-1319.
40. Hu BL, Wang HY, Yang GY. Association of Helicobacter pylori infection with hepatic encephalopathy risk: a systematic review. Clin Res Hepatol Gastroenterol 2013;37:619-625.
41. Kountouras J, Zavos C, Deretzi G, et al. Helicobacter pylori induced cognitive dysfunction might be associated with falls and fractures in cirrhosis. Hepatology 2013;57:1284.