Εξάρτηση από το αλκοόλ (αλκοολισμός): Δεν είστε μόνοι!

Γράφει ο ομ. καθ. Γαστρεντερολογίας κ. Ιωάννης Μουζάς, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης

Οι όροι στα θέματα των προβλημάτων από το αλκοόλ: Βασικές έννοιες

Στον τομέα της αλκοολογίας υπάρχουν αρκετές ασάφειες στην ορολογία που έχουν αναδειχθεί κυρίως κατά την τελευταία εικοσαετία. Σε αυτό συνετέλεσαν δύο δεδομένα:

Πρώτα, το ότι η εξάρτηση από το αλκοόλ, δηλαδή ο αλκοολισμός όπως αυτός ορίζεται βιολογικά-ιατρικά, συνοδεύτηκε μέχρι πρόσφατα (και συνοδεύεται ακόμα και σήμερα) από έντονο κοινωνικό στιγματισμό.

Δεύτερο, το ότι η επιστημονική προσέγγιση χαρακτηρίστηκε από σταδιακές προσαρμογές που επηρεάστηκαν είτε από κοινωνικές αλλαγές είτε από αυτή την ίδια την επιστημονική εξέλιξη.

Παρακάτω αναφέρονται οι βασικοί όροι στο πεδίο των προβλημάτων που σχετίζονται με το αλκοόλ. Όταν μιλάμε για ποσοτικά πρότυπα κατανάλωσης (consumption patterns), διακρίνουμε την αποχή από το αλκοόλ, τη χαμηλή και την υψηλή κατανάλωση αλκοόλ. Επίσης, υπάρχουν και ποιοτικά πρότυπα κατανάλωσης, όπως η βαριά επεισοδιακή κατανάλωση (γνωστό και ως binge drinking), η κατανάλωση με το φαγητό, η κατανάλωση σε κοινωνικές ευκαιρίες.

Σχετικά με το ποσοτικό πρότυπο κατανάλωσης που ορίζεται ως «αποχή από το αλκοόλ», ας υπογραμμιστεί ότι αυτό που θεωρούμε αυτονόητο στην πατρίδα μας δεν ισχύει για όλες τις χώρες του πλανήτη. Αρκεί ένα στοιχείο: σύμφωνα με στατιστική της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ, WHO) κατά την διάρκεια του έτους 2010, σε όλο τον κόσμο, οι μισοί περίπου από τους άνδρες και τα δύο τρίτα των γυναικών δεν κατανάλωσαν ποτέ αλκοόλ.

Οι όροι κατανάλωση και χρήση αλκοόλ χρησιμοποιούνται ως ισοδύναμοι. Αξίζει όμως να αναφέρουμε μια εννοιολογική διαφορά. Η λέξη κατανάλωση (consumption) δηλώνει την λήψη του αλκοόλ από την πεπτική οδό, παρόμοια δηλαδή με τα λοιπά ποτά και φαγητά. Η λέξη χρήση (use) δηλώνει κάτι πιο γενικό, πέρα από την κατανάλωση (π.χ. φαρμακευτική χρήση ως αντισηπτικό, χρήση ως καύσιμο στα αυτοκίνητα ή διαλυτικό βιομηχανικής χρήσης). Έχει όμως επικρατήσει ο όρος χρήση με την έννοια της κατανάλωσης.

• Επικίνδυνη (hazardous) χρήση αλκοόλ από ένα άτομο είναι η σχέση του ατόμου με το αλκοόλ η οποία μπορεί να οδηγήσει σε βλάβες (αυξάνοντας τον κίνδυνο βλαβερών συνεπειών), εφόσον αυτή συνεχιστεί αμετάβλητη, στο ίδιο το άτομο ή σε τρίτους. Στην επικίνδυνη χρήση δεν έχουν εμφανιστεί ακόμα οι βλάβες, απλώς είναι πολύ πιθανό να συμβούν. Ωστόσο, ακριβώς για τον λόγον αυτό, πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό θέμα για την υγεία, τόσο την ατομική όσο και -κυρίως- τη δημόσια. Μια πρόσφορη αντιστοιχία είναι αυτή με την καθιστική ζωή, την έλλειψη άσκησης ή την μή χρήση της ζώνης ασφαλείας στην οδήγηση.
• Επιβλαβής (harmful) χρήση αλκοόλ από ένα άτομο είναι η χρήση του αλκοόλ που αποδεδειγμένα έχει προκαλέσει ή προκαλεί ενεργό βλάβη στην σωματική υγεία, π.χ. παγκρεατίτιδα, ή στην ψυχική υγεία του ατόμου, π.χ. επεισόδιο κατάθλιψης. Η επιβλαβής χρήση ισοδυναμεί με τον πλέον διαδεδομένο όρο κατάχρηση (abuse).

Οι όροι επικίνδυνη και επιβλαβής χρήση αλκοόλ έχουν καθιερωθεί από την Π.Ο.Υ. και χαρακτηρίζουν την προσέγγιση από την πλευρά της δημόσιας υγείας.

Ως εξάρτηση από το αλκοόλ (αλκοολισμός, σύνδρομο εξάρτησης από το αλκοόλ) ορίζεται ένα σύνολο από φαινόμενα σε επίπεδο φυσιολογίας, συμπεριφοράς και γνωστικής λειτουργίας, τα οποία αναπτύσσονται μετά από επανειλημμένη κατανάλωση αλκοόλ. Περιλαμβάνουν μια έντονη επιθυμία για κατανάλωση αλκοόλ, αξιοσημείωτη έλλειψη ελέγχου της κατανάλωσης αυτής, αλλαγή στον τρόπο ζωής και επιμονή στην κατανάλωση παρά τις επιβλαβείς της συνέπειες, απόδοση μεγάλης σημασίας και προτεραιότητας στο ποτό, συχνά σε βάρος των άλλων δραστηριοτήτων, αυξημένη ανοχή στο αλκοόλ (χρειάζονται μεγαλύτερες ποσότητες αλκοόλ για το ίδιο αποτέλεσμα) και, συχνά παρουσία συνδρόμου στερήσεως κατά την διακοπή του αλκοόλ.

Στην ιατρική διάγνωση του αλκοολισμού ακολουθούμε τα διεθνώς αποδεκτά διαγνωστικά κριτήρια ICD-10 (Διεθνής Ταξινόμηση Νόσων της Π.Ο.Υ) τα οποία παρατίθενται στον πίνακα. Η επιβλαβής και η επικίνδυνη χρήση του αλκοόλ αναφέρονται συχνά και ως «πρότυπα κατανάλωσης» (drinking patterns) ή «συνήθειες κατανάλωσης αλκοόλ». Ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει την εξάρτηση, την κατάχρηση και τις οργανικές παθήσεις που οφείλονται στο αλκοόλ είναι ο όρος «παθήσεις που σχετίζονται με το αλκοόλ».

Πίνακας. Διαγνωστικά κριτήρια ICD-10 για εξάρτηση από το αλκοόλ

Εξάρτηση. Θεωρούνται απαραίτητα τουλάχιστον 3 από τα παρακάτω 6 κριτήρια:

1. Δυνατή επιθυμία ή αίσθηση ανάγκης για κατανάλωση αλκοόλ.
2. Εμφανής μείωση της ικανότητας για έλεγχο της κατανάλωσης αλκοόλ. Η μείωση αυτή της ικανότητας μπορεί να συνίσταται σε δυσκολία ελέγχου της έναρξης της κατανάλωσης, δυσκολία στην διακοπή της ή δυσκολία στο να ελεγχθεί το επίπεδο κατανάλωσης.
3. Σύνδρομο στερήσεως ή κατανάλωση αλκοόλ ώστε να αποφευχθεί (ή να μειωθεί) η συμπτωματολογία του συνδρόμου στερήσεως. Στην δεύτερη περίπτωση, το άτομο γνωρίζει την αποτελεσματικότητα αυτής της συμπεριφοράς.
4. Παρουσία ανοχής.
5. Προοδευτική αδιαφορία για άλλα ενδιαφέροντα, διασκέδαση και άλλες συμπεριφορές προς όφελος της χρήσης αλκοόλ.
6. Επιμονή στην κατανάλωση αλκοόλ παρ’ όλη την εμφανή παρουσία αρνητικών συνεπειών.

Δημόσια υγεία: Το παράδοξο της πρόληψης και τα κολοκυθάκια

Σήμερα, προσεγγίζοντας την χρήση του αλκοόλ από την οπτική γωνία της δημόσιας υγείας, προτιμάμε τον όρο χρήση ή κατανάλωση χαμηλού κινδύνου (low risk) αντί για άλλους, ασαφείς, όρους όπως μη επικίνδυνη ή μή προβληματική χρήση, απλή χρήση, κοινωνική χρήση, ωφέλιμη χρήση και μέτρια χρήση ή κατανάλωση. Ο λόγος είναι ότι και η μικρή κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να είναι επιβλαβής, όταν π.χ. συνδυαστεί με οδήγηση, ή σε άτομα που παίρνουν φάρμακα, σε εγκύους, σε άτομα με χρόνιες παθήσεις, αλλά και σε άλλες καταστάσεις, όπως έχει αποδειχθεί από μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες.

Πότε πρέπει να ανησυχείς ότι ίσως έχεις πρόβλημα με το αλκοόλ;

Προφανώς, όταν είναι πλέον εμφανές το πρόβλημα, τότε σίγουρα ανησυχείς, και εσύ και οι δικοί σου. Είναι αλήθεια ότι όσο πιο έγκαιρα διαγνώσεις το πρόβλημα, τόσο περισσότερες ελπίδες έχεις να το εμποδίσεις να γιγαντωθεί και να προλάβεις δραματικές επιπτώσεις.

Δεν θα πρέπει και για τα προβλήματα από το αλκοόλ να ισχύει η αρχή «η πρόληψη είναι προτιμότερη από την θεραπεία»;

Σε επίπεδο κοινότητας, φυσικά και ισχύει η παραπάνω ιπποκρατική αρχή. Είναι εξάλλου η βασική αρχή της προληπτικής Ιατρικής και της Δημόσιας Υγείας. Όμως, σε προσωπικό επίπεδο, είναι άραγε καλύτερο να προλαβαίνεις κάτι πριν ακόμα διογκωθεί ως πρόβλημα. Και εδώ, επίσης, η απάντηση είναι σαφώς καταφατική. Αλλά για να το κατανοήσουμε πρέπει να αναφερθούμε στο “παράδοξο” της πρόληψης, δηλαδή στη διαφορά ανάμεσα στην επιστημονική και την “λαϊκή” επιδημιολογία. Μια αλλαγή στην συμπεριφορά είναι κάτι που δύσκολα επιτυγχάνεται και ακόμα δυσκολότερα διατηρείται.

Ας πάρουμε την περίπτωση της ζώνης ασφαλείας στην οδήγηση. Πολλοί δυσκολεύτηκαν να μάθουν την καλή αυτή συνήθεια, δυσκολεύτηκαν να την διατηρήσουν και, παρόλους τους κόπους, δεν τους χρειάστηκε ποτέ. Όμως, σε όσα ατυχήματα με αυτοκίνητο περιλαμβανόταν άτομα που φορούσαν την ζώνη, οι θάνατοι και σοβαροί τραυματισμοί ήταν λιγότεροι. Δηλαδή, για να ωφεληθούν πολύ ελάχιστα άτομα, θα πρέπει πολλά άτομα να αλλάξουν την συμπεριφορά τους και ας μην έχουν κανένα κέρδος από την αλλαγή αυτή.

Με άλλα λόγια: ένα προληπτικό μέτρο που φέρνει μεγάλο όφελος στην κοινότητα μπορεί να μην προσφέρει τίποτα στο άτομο. Άρα το άτομο δεν έχει αρκετά κίνητρα για να εφαρμόσει το μέτρο αυτό. Αυτό είναι το παράδοξο της πρόληψης, παράδοξο που το συναντάμε συχνά όταν οργανισμοί ή κράτη σχεδιάζουν και εφαρμόζουν μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στον γενικό πληθυσμό με σκοπό την βελτίωση των δεικτών υγείας του πληθυσμού. Τα προβλήματα από το αλκοόλ είναι ένα παράδειγμα που συχνά αναφέρεται όταν μιλάμε για το παράδοξο της πρόληψης.

Γιατί έχει νόημα να μειωθεί η γενική κατανάλωση του αλκοόλ σε έναν πληθυσμό, ας πούμε σε όλους τους Έλληνες;

Αφού έχει περισσότερο νόημα να μειώσουν την κατανάλωση αυτοί που έχουν προβλήματα με το αλκοόλ! Δηλαδή, οι εξαρτημένοι και αυτοί που κάνουν κατάχρηση! Και όμως, αν η ματιά μας είναι γενική και δεν μένει στην περιπτωσιολογία, θα διαπιστώσουμε ότι τα περισσότερα προβλήματα από το αλκοόλ -και ας μην είναι τα σοβαρότερα- δεν συναντώνται στα εξαρτημένα από το αλκοόλ άτομα. Μειώνοντας την κατανάλωση αλκοόλ σε μια μεγάλη ομάδα πληθυσμού με λιγότερο σοβαρά προβλήματα, έχουμε μεγαλύτερο όφελος για την κοινωνία από ό,τι αν αντιμετωπίζαμε αποτελεσματικά τα προβλήματα σε έναν μικρό αναλογικά αριθμό εξαρτημένων από το αλκοόλ ατόμων.

Το φαινόμενο αυτό θεωρείται από την κοινή λογική παράδοξο. Η κοινή λογική της καθημερινότητας, η “λαϊκή” επιδημιολογία, μας ωθεί να εξισώνουμε τον πληθυσμό υψηλού κινδύνου (τους αλκοολικούς) με το σύνολο, ή σχεδόν το σύνολο, των προβλημάτων από το αλκοόλ. Κάτι που απλώς δεν ισχύει. Το παράδοξο της πρόληψης εξηγείται από το ότι η επιστημονική και η “λαϊκή” επιδημιολογία είναι δύο τελείως διαφορετικοί τρόποι σκέψης.

Η επιδημιολογία είναι μια επιστήμη όπου οι έννοιες της στατιστικής εφαρμόζονται αποκλειστικά σε σύνολα και όχι σε περιπτώσεις. Βασική έννοια της επιδημιολογίας είναι η έννοια του παράγοντος κινδύνου και ο συνδυασμός της με την έννοια του μεγέθους του πληθυσμού. Ένα μεγάλο αριθμητικά σύνολο ατόμων με μικρό παράγοντα κινδύνου για μια πάθηση καταλήγει σε περισσότερες περιπτώσεις ασθενών σε σύγκριση με ένα μικρό σύνολο ατόμων με μεγάλο παράγοντα κινδύνου για την ίδια πάθηση.

Ένα αγαπημένο θέμα της “λαϊκής” επιδημιολογίας είναι οι καρδιοπάθειες. Το παράδοξο της πρόληψης εκεί μπορεί να εξηγήσει πχ έναν “αταίριαστο” θάνατο από έμφραγμα σε ένα νέο άτομο που δεν έχει τους τυπικούς παράγοντες κινδύνου ή την “αδικαιολόγητη” επιβίωση ενός ατόμου με εμφανείς και υπερτροφικούς τους παράγοντες κινδύνου.

Αν το ευρύ κοινό στο οποίο απευθύνονται οι παρεμβάσεις πρόληψης κατανοήσει την έννοια του παράγοντα κινδύνου (που δεν πρέπει να τον ταυτίζουμε με την αιτία μιας πάθησης) και την έννοια του παραδόξου της πρόληψης, τότε οι παρεμβάσεις πρόληψης θα είναι περισσότερο αποτελεσματικές γιατί θα πείθουν την κοινωνία των πολιτών, κερδίζοντας την ενεργό υποστήριξη του κόσμου.

Ας επανέλθουμε τώρα στην αρχική ερώτηση: πότε πρέπει να ανησυχούμε ή να σκεφτόμαστε ότι ίσως υπάρχει πρόβλημα με το αλκοόλ, σ’ εμάς τους ίδιους ή σε έναν συγγενή μας; Στην ερώτηση αυτή έχω ακούσει μια χαριτωμένη απάντηση: “Αν στην καθημερινή ζωή σου σε απασχολεί περισσότερο το αλκοόλ από ότι τα κολοκυθάκια, τότε έχεις πρόβλημα.”

Ο παραπάνω παιγνιώδης ορισμός προσφέρει μια φρέσκια ματιά. Βοηθά να κατανοήσουμε την σημασία της πρώιμης διάγνωσης ενός προβλήματος που μπορεί στην πορεία να μετριαστεί, να παραμείνει σταθερό ή να επιδεινωθεί. Παράλληλα, μας ταρακουνά από την βεβαιότητά μας: “εμείς αποκλείεται να έχουμε πρόβλημα, το πρόβλημα με αλκοόλ το έχουν πάντα κάποιοι άλλοι αλλά όχι εμείς”.

Οι τέσσερεις ερωτήσεις (Ερωτηματολόγιο CAGE)

Το ερωτηματολόγιο CAGE (από τα αρχικά Cut, Annoyed, Guilty, Eye-opener: περιορίζω, ενοχλούμαι, ένοχος, πρωινό ξύπνημα) αποτελείται από 4 μόνο ερωτήσεις. Αποτελεί μια ασύγκριτα πιο αποτελεσματική μέθοδο για να διαπιστώσουμε οτι υπάρχει πρόβλημα με το αλκοόλ από το να ρωτήσουμε απλώς κάποιον (ή τον εαυτό μας) πόσο πίνει.

• Σκεφτήκατε ποτέ ότι πρέπει να περιορίσετε το ποτό;
• Σας ενοχλεί να σας κάνουν παρατήρηση για το ότι πίνετε;
• Αισθανθήκατε ποτέ ενοχές για το ότι πίνετε;
• Χρειάστηκε ποτέ να πιείτε ένα ποτό με το πρωινό ξύπνημα για να συνέλθετε από τον πονοκέφαλο ή για να ηρεμήσετε, την επομένη μιας εξόδου όπου ήπιατε;

Αν απάντηση είναι θετική, τότε υπάρχει πρόβλημα με το αλκοόλ και χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση και βοήθεια.

Κίνημα αυτοβοήθειας και αποχή από το αλκοόλ: Οι ανώνυμοι αλκοολικοί και οι κοινότητες των κλαμπ οικογενειών (ΚΟΠΑ)

Ανώνυμοι αλκοολικοί: Τα 12 βήματα

Οι ΑΑ ξεκίνησαν το 1935 με την συνάντηση δύο αλκοολικών που προσπαθούσαν να ξεπεράσουν την εξάρτησή τους από το αλκοόλ. Ο Μπίλ (William G. Wilson), χρηματιστής από την Νέα Υόρκη, και ο Μπόμπ (Robert H. Smith), χειρουργός από το Οχάϊο, προσπάθησαν μέσα από τις εμπειρίες τους να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον και τον εαυτό τους. Το πρόγραμμά τους εκδόθηκε με το όνομα Ανώνυμοι Αλκοολικοί (1937) και αποτελεί το πρότυπο των ομάδων αυτοβοήθειας (self-help groups). Από τις περίπου 90.000 ομάδες ΑΑ που υπάρχουν σήμερα σε πάνω από 129 χώρες στον κόσμο, οι περισσότερες δραστηριοποιούνται στην Βόρεια Αμερική.

Οι βασικές αρχές των ΑΑ διατυπώνονται καθαρά στα 12 βήματα (θεραπευτική διαδικασία, αποκατάσταση), όπως φαινεται στον πίνακα. Οι ΑΑ προσφέρουν στα μέλη τους την ικανοποίηση μιας εσωτερικής ανάγκης για επικοινωνία με ομοιοπαθείς αλκοολικούς που κατανοούν καλύτερα το πρόβλημα της εξάρτησης. Επίσης, οι ΑΑ δέχονται τον αλκοολισμό ως ασθένεια και παραδέχονται ότι δεν είναι δυνατόν να θεραπευτούν οριστικά από αυτήν. Αναγνωρίζουν την έλλειψη ελέγχου και την αδυναμία τους σε σχέση με το αλκοόλ. Παραδέχονται ότι χρειάζονται βοήθεια για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, την οποία δέχονται χωρίς να θεωρούν τους εαυτούς τους στιγματισμένους ή ντροπιασμένους.

Τα μέλη των ομάδων ΑΑ προσφέρουν επίσης την βοήθειά τους σε άλλα μέλη που την χρειάζονται, τόσο μέσα στην ομάδα όσο και στα ενδιάμεσα των συναντήσεων. Στα νέα μέλη των ΑΑ συνιστάται να έχουν τις απόψεις τους ελεύθερα, να συμμετέχουν όμως τακτικά στις συναντήσεις, όπου αλκοολικοί σε ανάρρωση περιγράφουν την προσωπική τους εμπειρία στον δρόμο προς την νηφαλιότητα. Επίσης τους συνιστάται να διαβάζουν τα σχετικά βιβλία που περιγράφουν και ερμηνεύουν το πρόγραμμα των ΑΑ.

Ο δεσμός του αλκοολικού με την ομάδα ενισχύεται μέσω του θεσμού του οδηγού ή κηδεμόνα (sponsor). Πρόκειται για ένα μέλος που βρίσκεται σε αποχή τουλάχιστον επί ένα χρόνο το οποίο «αναλαμβάνει» κατά το νέο μέλος και του προσφέρει υποστήριξη στο χρονικό διάστημα ενδιάμεσα από τις συναντήσεις των ομάδων.

Ως θυγατρικοί αλλά ανεξάρτητοι από τους ΑΑ οργανισμοί, βασιζόμενοι στις ίδιες αρχές των 12 βημάτων, έχουν προκύψει οι Al-Anon που απευθύνονται σε συζύγους και στενούς συγγενείς και φίλους αλκοολικών και οι Alateen που απευθύνονται σε εφήβους, παιδιά αλκοολικών. Ο σκοπός αυτών των ομάδων είναι να βοηθήσουν τα μέλη τους ώστε αυτά να μπορέσουν να βοηθήσουν τον αλκοολικό ή να μπορούν να ζήσουν μαζί του.

Πίνακας. Τα δώδεκα βήματα των Ανώνυμων Αλκοολικών

1. Παραδεχτήκαμε ότι ήμασταν ανίσχυροι μπροστά στο αλκοόλ. Η ζωή μας είχε γίνει ανεξέλεγκτη.
2. Πιστέψαμε ότι μια Δύναμη μεγαλύτερη από μας μπορούσε να μας ξανακάνει υγιείς.
3. Αποφασίσαμε να παραθέσουμε την θέληση και την ζωή μας στην φροντίδα του Θεού, όπως Τον κατανοούσαμε εμείς.
4. Ερευνήσαμε και κάναμε μια ηθική απογραφή, χωρίς φόβο, για τους εαυτούς μας.
5. Παραδεχτήκαμε στον Θεό, στους εαυτούς μας και σε άλλους ανθρώπους την ακριβή φύση των λαθών μας.
6. Ετοιμάσαμε πλήρως τους εαυτούς μας ώστε ο Θεός να απαλείψει όλα τα ελαττώματα του χαρακτήρα μας.
7. Του ζητήσαμε ταπεινά να ξεριζώσει τις αδυναμίες μας
8. Κάναμε έναν κατάλογο όλων των προσώπων που βλάψαμε και θελήσαμε ειλικρινά να επανορθώσουμε σε όλους.
9. Επανορθώσαμε με τους ανθρώπους αυτούς, όπου ήταν δυνατό, εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες που με τον τρόπο αυτό θα βλάπταμε αυτούς ή άλλους.
10. Συνεχίσαμε να συμπληρώνουμε τον προσωπικό μας κατάλογο και όπου είχαμε κάνει λάθος το παραδεχτήκαμε αμέσως.
11. Προσπαθήσαμε μέσω της προσευχής και της θεωρίας να βελτιώσουμε την ενσυνείδητη επαφή μας με τον Θεό, όπως τον αντιλαμβανόμαστε, ζητώντας μονάχα να μάθουμε ποιο είναι το θέλημά Του για μας και την δύναμη να το πραγματοποιήσουμε.
12. Έχοντας αφυπνιστεί πνευματικά μέσα από αυτά τα δώδεκα βήματα, προσπαθήσαμε να μεταδώσουμε το μήνυμα αυτό στους αλκοολικούς και να εφαρμόσουμε τις αρχές αυτές σε όλες τα ζητήματά μας.

Τα κλαμπ οικογενειών με προβλήματα από το αλκοόλ (ΚΟΠΑ) και η κοινωνική – οικολογική προσέγγιση

Tα ΚΟΠΑ είναι κοινότητες που αποτελούνται από οικογένειες. Στην κοινότητα ενός κλαμπ συναντούνται άτομα και οικογένειες που διαφέρουν ως προς την ηλικία, την εκπαίδευση, το επάγγελμα, την συμπεριφορά προς το αλκοόλ και τον τρόπο ζωής τους. Τα μέλη ενός ΚΟΠΑ έχουν ως κοινό σημείο τους τα Προβλήματα που Σχετίζονται με το Αλκοόλ (ΠΣΑ). Τα ΚΟΠΑ ξεκίνησαν στο Ζάγκρεμπ το 1964, από τον Κροάτη ψυχίατρο Vladimir Hudolin.

Τα ΚΟΠΑ βασίζονται στην αποδοχή ότι τα ΠΣΑ προέρχονται από μια διαφορετική συμπεριφορά, έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, που είναι συνέπεια των δύσκολων και πολύπλοκων σχέσεων των συστημάτων της οικογένειας, της τοπικής κοινωνίας και του χώρου εργασίας, σε συνδυασμό με άλλους εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες (πρόκειται για την συστημική ή κοινωνική-οικολογική προσέγγιση). Κατά συνέπεια, για να επέλθει η αποκατάσταση, θα πρέπει να συμμετέχει σε αυτήν όλο το σύστημα στο οποίο ζει και ανήκει ο αλκοολικός. Τα μέλη του συστήματος δεν είναι ασθενείς, αλλά αποτελούν αναπόσπαστα μέλη μιας κοινότητας στην οποία πρέπει να επέλθει η αλλαγή.

To κλαμπ (ΚΟΠΑ) ως ανεξάρτητη οργάνωση και οι κανόνες λειτουργίας του

Ένα ΚΟΠΑ μπορεί να αρχίσει την λειτουργία του εφόσον υπάρχουν δύο τουλάχιστον οικογένειες με προβλήματα από το αλκοόλ και ένας εκπαιδευμένος «υπηρέτης-δάσκαλος» (servant-teacher). Ο όρος «υπηρέτης-δάσκαλος» έχει αντικαταστήσει τους όρους «θεραπευτής» (therapist) και «λειτουργός» (worker, operator), οι οποίοι ήταν σε χρήση τις πρώτες δεκαετίες της εξέλιξης των ΚΟΠΑ. Ο υπηρέτης-δάσκαλος μπορεί να είναι επαγγελματίας (νοσηλευτής, γιατρός, κοινωνικός λειτουργός, ψυχολόγος) μπορεί όμως και όχι, πάντα όμως εργάζεται στο κλαμπ εθελοντικά. Επίσης, μπορεί ή όχι να είναι αλκοολικός σε αποχή. Απαραίτητη είναι η εκπαίδευσή του με την συμμετοχή σε ένα ειδικό προς τούτο Σεμινάριο Ευαισθητοποίησης για Υπηρέτες-δασκάλους, διάρκειας μιας εβδομάδος (50 ώρες) και η συνεχής του ενημέρωση και μετεκπαίδευση.

Ο υπηρέτης-δάσκαλος είναι και ο εμψυχωτής του κλαμπ. Ο ρόλος του είναι να «καταλύει» την διαδικασία της συνάντησης, να δημιουργεί ατμόσφαιρα αλληλεγγύης, καλής επικοινωνίας όπου μπορούν να λάβουν χώρα θετικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών. Παρακολουθεί τις οικογένειες στην πορεία, φροντίζει για την πρόληψη των υποτροπών, φροντίζει οι οικογένειες να είναι αυτόνομες, χωρίς νοσηρές εξαρτήσεις από τον ίδιο, το ΚΟΠΑ ή τις Υπηρεσίες Υγείας.

Μέλη του ΚΟΠΑ είναι οι αλκοολικοί, οι οικογένειές τους και ο υπηρέτης-δάσκαλος. Τα ΚΟΠΑ μιας περιοχής συνεργάζονται αρμονικά μεταξύ τους στην βάση των κοινωνικών- οικολογικών αρχών.

Οι βασικοί κανόνες λειτουργίας των club είναι οι ακόλουθοι:

• Το ΚΟΠΑ διχοτομείται σε δύο ΚΟΠΑ με την είσοδο σε αυτό της 13ης οικογένειας.
• Οι συναντήσεις γίνονται εβδομαδιαία, σε σταθερό τόπο ημέρα και ώρα και αρχίζουν ακριβώς την ώρα που έχει συμφωνηθεί.
• Τα μέλη πρέπει να παρακολουθούν τακτικά τις συναντήσεις.
• Απαγορεύεται το κάπνισμα κατά την διάρκεια της συνάντησης.
• Προσωπικές πληροφορίες που γίνονται γνωστές κατά την διάρκεια των συναντήσεων του ΚΟΠΑ παραμένουν εμπιστευτικές.
• Κάθε οικογένεια που εισέρχεται στο κλαμπ υποχρεωτικά ενημερώνεται και εκπαιδεύεται στα βασικά από τον υπηρέτη-δάσκαλο ή συμμετέχοντας σε ειδικό τοπικό πρόγραμμα εκπαίδευσης για νέα μέλη.

Ως προς την δομή των ΚΟΠΑ, υπάρχουν αρκετές αρμοδιότητες που δίδονται κατά τακτές περιόδους στα μέλη του όπως: πρόεδρος που εκπροσωπεί το club κατά τον νόμο, γραμματέας, ταμίας, το άτομο που διευθύνει και την συνάντηση δίνοντας τον λόγο στους υπόλοιπους, γραμματέας των συναντήσεων που κρατάει τα πρακτικά, επιτροπή για φιλικές επισκέψεις κλπ.

Πώς λειτουργεί στην πράξη ένα ΚΟΠΑ

Μέσα στο ΚΟΠΑ, οι οικογένειες υποβάλλονται σε μια διαδικασία αλλαγής, πολιτιστικής και κοινωνικής. Οι δυσκολίες που συναντούν στην αλλαγή της συμπεριφοράς και του τρόπου ζωής βοηθούνται να ξεπεραστούν μέσω της συμμετοχής στο ΚΟΠΑ.

Ο σκοπός δηλαδή του ΚΟΠΑ είναι η αλλαγή της αντίληψης για την υγεία και για την ζωή της ίδιας της οικογενειακής κοινότητας που το αποτελεί. Με άλλα λόγια, οι οικογένειες με προβλήματα που σχετίζονται με το αλκοόλ μέσω του ΚΟΠΑ βοηθούνται να αναπτυχθούν και να ωριμάσουν, να επικοινωνούν και να αλληλεπιδρούν παραγωγικά με την κοινότητα στην οποία ζουν και ανήκουν.

Στην διάρκεια των συναντήσεων η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών των οικογενειών είναι βαθιά και έντονη. Οι οικογένειες μιλούν για το ψυχικό τους άλγος, τα προσωπικά τους προβλήματα, αναζητούν ένα υγιέστερο και ωριμότερο τρόπο ζωής, μοιράζοντας την εμπειρία τους από τα προβλήματα από το αλκοόλ. Αναλύουν και κατανοούν την συμπεριφορά τους που τους οδήγησε στα προβλήματα και τις δυσκολίες. Δεν υπάρχει ανωνυμία. Συνιστάται να μην επιστρέφουν σταθερά στο παρελθόν και στα γεγονότα που σχετίζονται με τον αλκοολισμό τους. Ο τόνος δίνεται στην αλλαγή και την ωρίμανση της οικογένειας.

Υποτροπή δεν θεωρείται μόνο η κατανάλωση αλκοόλ αλλά και η επιστροφή στον παλιό τρόπο ζωής –υγρή και στεγνή υποτροπή. Η υποτροπή δημιουργεί αισθήματα άγχους και επιθετικότητας τα οποία ο υπηρέτης-δάσκαλος πρέπει οπωσδήποτε να ελέγχει. Σε περιπτώσεις υποτροπής ενός μέλους ή μιας οικογένειας διοργανώνεται μια φιλική επίσκεψη από την επιτροπή των μελών, εκδηλώνοντας αλληλεγγύη και επιβεβαιώνοντας τα αισθήματα φιλίας μεταξύ των μελών. Οι υποτροπές μπορούν και πρέπει να αξιοποιηθούν από τον υπηρέτη-δάσκαλο και το ΚΟΠΑ όχι ως μειονέκτημα αλλά ως μια ευκαιρία για αναστοχασμό, ωρίμαση και περαιτέρω αλλαγή.

Οι σχέσεις των ΚΟΠΑ με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και πρόσωπα της Υγείας

Η παρουσία των ΚΟΠΑ στην ευρύτερη κοινότητα, της οποίας αποτελούν μέρος, συνεπάγεται την ανάγκη συντονισμού και συνεργασίας με άλλους φορείς του τοπικού δικτύου για την προαγωγή και προστασία της υγείας. Τα ΚΟΠΑ και οι ενώσεις τους (ομοσπονδίες) συνεργάζονται με τα κατά τόπους Κέντρα Αλκοολογίας, Νοσοκομεία, Κέντρα Υγείας, οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, ιδιώτες και δημόσιους γιατρούς, σχολεία και πανεπιστήμια, καθώς και άλλες οργανώσεις και συλλόγους (εθελοντικοί, μη κυβερνητικοί, κοινωφελείς κλπ) που συμμερίζονται το ενδιαφέρον για την προαγωγή και την προστασία της υγείας στην κοινότητα και κατά συνέπεια και την αντιμετώπιση και πρόληψη των προβλημάτων που σχετίζονται με το αλκοόλ.

Επικοινωνία με ΚΟΠΑ σε Αττική, Πάτρα και Κρήτη

ΚΟΠΑ Αττικής

1. Κ.Ο.Π.Α. Αθήνας Πνευματικό κέντρο Αγ. Θωμά, Αγ. Λαύρας 37 Αμπελόκηποι Τρίτη 7:00 – 8:30 μμ τηλ. 6972661179
2. Κ.Ο.Π.Α. Πειραιά 1 Πραξιτέλους 137 & Β. Γεωργίου Τετάρτη 8:00 – 9:30 μμ τηλ. 6974437245
3. Κ.Ο.Π.Α. Πειραιά 2 Πνευματικό Κέντρο Ευαγγελίστριας Βούλγαρη 50 Β & Ευαγγελίστριας 1ος όροφος Τρίτη 6:00 – 7:30 μμ τηλ. 6906276009
4. Κ.Ο.Π.Α Γλυφάδας Κοινωνικό Ιατρείο του δήμου Γλυφάδας Μυστρά 1 και Επιδαύρου Τετάρτη 3:00 – 4:30 μμ τηλ. 6944592404, 210 9602054

ΚΟΠΑ Πάτρας

Θα μας βρείτε:

• I. Τη Δευτέρα 7-8:30 μ.μ. στο Πνευματικό Κέντρο του Ι. Ν. Αγίων Αναργύρων
• II. Την Τρίτη 6:30-8:00 μ.μ. στο Πνευματικό Κέντρο του Ι. Ν. Αγίας Σοφίας
• III. Την Τετάρτη 6:30-8:00 μ.μ. στο Πνευματικό Κέντρο του Ι. Ν. Αγίου Νικολάου.
• IV. Την Πέμπτη 7:30–9 μ.μ. στο Πνευματικό Κέντρο του Ι. Ν. γενεσίου Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, Παραλία Πατρών.
• Γραμμή αναζήτησης βοήθειας: 6984814013 e-mail: copapatras@gmail.com
• Ιατρείο Αλκοολογίας Π.Π.Γ.Ν. Πάτρας (για ραντεβού) τηλ. 2610 990000

ΚΟΠΑ Κρήτης

Στη φωτογραφία, το Δ.Σ. του Συλλόγου Επιστροφή και μέλη της ομάδας. Στο κέντρο ο αν. Καθηγητής κ. Ιωάννης Μουζάς, Διευθυντής του αλκοολογικού ιατρείου στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου Κρήτης και δίπλα του η συνάδελφος Γαστρεντερολόγος κ. Μαίρη Κουλεντάκη

• Κ.Ο.Π.Α. Ηρακλείου (ΚΕΝΤΡΟ): 6973988167
• Κ.Ο.Π.Α. Ηρακλείου (Παναγίτσα): 6946600531
• Κ.Ο.Π.Α. Αρκαλοχωρίου: 6946649225
• Κ.Ο.Π.Α. Ρεθύμνου: 6979294770 και 6978112602
• Κ.Ο.Π.Α. Γαζίου/Μαλεβιζίου: 6974706380
• Κ.Ο.Π.Α. Νέας Αλικαρνασσού: 6976788153
• Γραμμή Βοήθειας: 6976788153, 6974706380
• Διαδίκτυο: www.escopa.gr, alkoologia.gr
• Email: escopa@hotmail.com, copaher@gmail.com, vasfas@hotmail.com, eripoulaki@gmail.com
• Facebook: Πληκτρολογήστε Κλαμπ Ηρακλείου (ΚΕΝΤΡΟ) με ελληνικούς χαρακτήρες

Αλκοολογικά Ιατρεία στη Θεσσαλονίκη

• Αλκοολογικό Ιατρείο στα πλαίσια της Ψυχιατρικής Κλινικής στο ΑΧΕΠΑ (διευθυντής καθ. Ι. Διακογιάννης)
• Πρόγραμμα ΜΕΘΕΞΙΣ, με δύο μονάδες:
• Ανοιχτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης (ραντεβού: 2313 324 653, -654)
• Συμβουλευτικός Θεραπευτικός Σταθμός για το Αλκοόλ (Πτολεμαίων 21, Θεσσαλονίκη, τηλ: 2310542141). Υπεύθυνος του προγράμματος Μέθεξις ο ψυχίατρος κ. Γιάννης Γρηγορίου